Onze Taal. Jaargang 71

[p. 130]

Fortuyn, de musical
Mooie verpakking, maar waar blijft het cadeautje?

Erik van der Spek - communicatieadviseur, Hilversum

Je kunt je eraan ergeren, maar de manier waarop Pim Fortuyn zijn tegenstanders verbaal en non-verbaal te lijf gaat, is wél effectief. Zijn optreden vormt een leerzame casus voor iedereen die de publieke arena wil betreden. Met z'n blauwe ogen, sigaar en twee schoothondjes is ‘Professor Pim’ geroutineerde politici keer op keer te vlug af. Hoe doet hij dat toch? Hoe communiceert hij precies?

Hoe de verkiezingen ook uitpakken, één ding is zeker: in de afgelopen maanden is er een schatkamer aan materiaal bijeengebracht voor iedereen die belangstelling heeft voor presentatie en debattechniek. Niet alleen politici, maar ook managers en ambtenaren hebben tijdens de recente verkiezingsstrijd hun hart kunnen ophalen. En dat is allemaal te danken aan één man, die in zijn eentje de grondvesten van ‘Paars’ heeft doen schudden: de Berlusconi van Rotterdam, Pim Fortuyn.

Triomf van de vorm

Wat is het geheim van Fortuyn? Over deze vraag hebben talloze politici, journalisten en columnisten zich de afgelopen tijd gebogen, maar het raadsel laat zich niet gemakkelijk oplossen. Wat in elk geval een grote rol heeft gespeeld, is zijn superieure presentatie. De opkomst van Fortuyn is voor een groot deel de triomf van de vorm over de inhoud. Het zijn niet de ‘bizarre en krankzinnige voorstellen’ (VVD-leider Dijkstal), de borreltafelwijsheden en de rancuneuze kritiek waar zijn stemmers op afkomen. Het is veeleer de wijze waarop hij met deze gebrekkige wapens steeds opnieuw zijn paarse tegenstanders zware schade blijkt te kunnen toebrengen.

Toegegeven, die tegenstanders maken het hem niet al te moeilijk. Paarse prominenten als Dijkstal en Melkert zijn gewend aan een gehoor van bureaucraten of technocraten, bij wie ze zich kunnen onderscheiden op inhoud. Hun toespraken worden geschreven door ambtenaren en zitten dan ook vol beleid. Een tegenstander die niet geïnteresseerd is in beleid, die kort door de bocht gaat, moeiteloos kan overschakelen van een persoonlijke aanval naar een grapje, behoorde tot voor kort tot een ander discours. Alleen de sprekers die hun debatvaardigheden op straat hebben verworven, zoals Jan Marijnissen of Paul Rosenmöller, maken tegen zo'n tegenstander enige kans.

Futloze metaforen

In een tijdschrift over taal zou een analyse van het taalgebruik van Fortuyn op de eerste plaats moeten staan, maar met dat taalgebruik in strikte zin is niet zo veel aan de hand. Hij schrijft vooral ongeïnspireerd. Hij gebruikt graag clichés (‘een donderslag bij heldere hemel’) en metaforen waar weinig leven in zit: ‘Ik voelde mij steeds beter in mijn vel en het lijsttrekkerschap begon mij als gegoten te zitten.’ Soms doet zijn beeldspraak denken aan die van Henk van der Meyden, met zinnen als ‘Toen kwam die akelige zaterdag 9 februari 2002 en lag de idylle tussen mij

De effectiviteit van een presentatie wordt door een aantal factoren beïnvloed, en Fortuyn kent ze allemaal.

en Leefbaar Nederland aan scherven.’ (Bescheiden mensen zouden overigens geschreven hebben: ‘tussen Leefbaar Nederland en mij’.) Ook zonder beeldspraak schrijft Fortuyn horkerig, met zinnen als ‘Ik heb geen zin in een leven, waarin achterdocht en gekonkel regeert.’

In de geschriften van Fortuyn zijn diens tekortkomingen makkelijk aan te wijzen, maar in het debat storen ze veel minder. Ook zijn tegenstanders gebruiken immers clichés en futloze metaforen - die zijn eigen aan het politieke bedrijf. Het verschil is vooral dat Fortuyn wat minder woorden nodig heeft om to the point te komen. Dat is prettig, maar het is nauwelijks onderscheidend. We zullen zijn succesfactoren daarom iets verder moeten zoeken: in zijn presentatie als geheel.

Natuurtalent

Als het gaat om presentatie en acteertalent ligt Fortuyn een straatlengte voor op zijn concurrenten. Hij is een natuurtalent, dat zijn vaardigheden door de jaren

[p. 131]

heen heeft geperfectioneerd. Zijn presentatie sluit bovendien naadloos aan bij zijn persoonlijkheid, sterker nog: de twee vallen samen. Hij heeft geen moeizame gedaantewisseling hoeven door te maken om te zijn wie hij is, zoals in het geval van oud-minister Brinkman, die op advies van zijn voorlichters de ‘Brinkman-shuffle’ moest aanleren. Fortuyns optreden komt natuurlijk over, wat niet wil zeggen dat hij er niet aan geschaafd heeft. Zoals regisseur Peter de Baan over hem zegt (in Vrij Nederland): ‘Als acteren er heel eenvoudig uitziet, weet je dat er hard gewerkt is.’

De effectiviteit van een presentatie wordt door een aantal factoren beïnvloed, en Fortuyn kent ze allemaal. Allereerst het uiterlijk. Fortuyn is goed en consistent gekleed, met een voorkeur voor opvallende dassen. Waar het optreden van prins Claus de das bijna had uitgeroeid, heeft Fortuyn gezorgd voor een revival van de gekleurde strop. Zijn gladgeschoren hoofd werkt ook in zijn voordeel: sinds Nixons deconfiture weten we dat gezichtsbeharing een onbetrouwbare indruk wekt. Je hoeft maar aan Lubbers' eendagsbaard te denken om de waarheid van deze stelling in te zien. Melkert heeft afgelopen zomer trouwens ook z'n snor afgeschoren.

Foto: ANP

Excentriek imago

Fortuyns uiterlijk maakt deel uit van een zorgvuldig gekoesterd imago, met als trefwoorden ‘geslaagd’, ‘chic’ en ‘licht excentriek’. Hij rookt sigaren, laat zich rondrijden in een Daimler met chauffeur en wordt vaak gefotografeerd met twee schoothondjes. Die Daimler en die hondjes zweven toch een beetje om hem heen op het moment dat hij een lijsttrekkersdebat voert; zijn imago geeft zijn woorden een extra lading. Hij is, zoals de Engelsen zeggen, ‘a character’. Bij alles wat hij doet, lijkt hij het effect op de media in gedachten te hebben. De stap van ‘Fortuyn, de politicus’ naar ‘Fortuyn, de musical’ is maar klein.

Een tweede succesfactor in Fortuyns optreden is zijn stemgebruik. Hij heeft een duidelijke, uitgesproken stem, waarmee hij een groot aantal registers kan bedienen. Als het moet, kan zijn stem staal snijden, wat handig is bij interrupties: ‘Tien jaar niets gedaan, meneer Melkert!’ Aan de andere kant kan hij zelf met een kleine stemverheffing over een interruptie heen praten. Maar hij kan ook gevoel in zijn stem leggen, hij kan zoetgevooisd klinken en flemen. Daarbij heeft hij een uitstekend gevoel voor timing en maakt hij effectief gebruik van korte pauzes als hij weet dat de ogen op hem gericht zijn.

Ook non-verbaal is hij sterk. De meeste politici zijn nogal statisch als ze spreken en helemaal als ze luisteren. Melkerts onderuitgezakte houding en chagrijnige gezicht tijdens de bijeenkomst na de gemeenteraadsverkiezingen kwamen hem zelfs op een publieke uitbrander te staan. Dat zul je bij Fortuyn niet zien. Hij maakt graag grote gebaren, vanaf zijn eerste optreden (‘At your service!’) bij Leefbaar Nederland. Maar ook zijn mimiek, zijn manier om een tegenstander uit te lachen en zijn priemende blauwe ogen zijn effectieve wapens.

Effectieve debattechniek

‘Hoe gaat u zich opstellen tijdens het volgende lijsttrekkersdebat?’, vraagt Andries Knevel. ‘Gewoon mezelf zijn’, antwoordt Fortuyn. ‘Als anderen met modder gaan gooien... ach, ik heb een brede rug.’ Knevel knikt tevreden, want dat is wat hij wil horen. Ook dat is een van de talenten van Fortuyn: hij is doelgroepgericht, hij stemt zijn presentatie af op zijn publiek. Bij Ivo Niehe praat hij gezellig over de smaak van sperma, maar bij Andries Knevel heeft hij het over ‘een opdracht’, wel wetend dat zijn gesprekspartner een religieuze lading aan dat woord zal geven.

Fortuyns debattechniek is net zo goed ontwikkeld als zijn presentatietechniek. Zijn trukendoos bevat veel gereedschap: veel leuke, irritante, knappe en valse vondsten. Maar één ding moet gezegd worden: ze zijn bijna allemaal effectief. Een korte vlootschouw.

• Fortuyn maakt gebruik van emotie. Hij weet dat kiezers niet houden van droge feiten en beleidsvoornemens, dus hij kiest onderwerpen en stellingen die emotie oproepen: criminaliteit op straat, wachtlijsten in de zorg.

• Inhoud of diepgang gaat hij vaak uit de weg. Een goede show is beter dan een goed betoog. Bij vragen naar inhoud maakt hij zich er geregeld met een grapje van af. Bij de formatiebesprekingen in Rotterdam werd hem gevraagd wat de nieuwe wethouder Veiligheid (te leveren door zijn partij) zou moeten gaan doen. Fortuyns antwoord: ‘Daar ben ik ook heel benieuwd naar.’

• Hij levert kritiek op anderen, zonder zelf veel ideeën naar voren te brengen. De titel van zijn boek annex verkiezingsprogramma De puinhopen van acht jaar paars roept een beeld op van stadsgeweld en smeulende barricades. Door die puinhopen centraal te stellen, wordt de aandacht van zijn eigen voorstellen afgeleid.

• Zonder moeite schakelt hij tussen een persoonlijke aanval en een min of meer ‘zakelijke’ bijdrage aan het debat. Als dat zo uitkomt, scheldt Fortuyn z'n tegenstanders uit: ‘Mevrouw, u bent een etter’, beet hij Wouke van Scherrenburg van Den Haag Vandaag toe. Als hij zelf aangevallen wordt, speelt hij de vermoorde onschuld, zoals in zijn pleidooi nadat hij een taart in z'n gezicht had gekregen: ‘U bent ook mijn minister-president’ (tegen Kok).

• Een handig extraatje in dit verband is zijn positie als homoseksueel en dus lid van een minderheid, een positie die hij goed weet uit te buiten. De achterliggende gedachte: ik discrimineer niet, want ik weet als

[p. 132]

lid van een minderheid wat discriminatie is. Dit maakt zijn kritiek op de islam en op het Nederlandse asielbeleid in de ogen van zijn doelgroep waarschijnlijk minder verdacht. Deze gedachte wordt nog versterkt doordat Fortuyn (geslaagde) leden van minderheidsgroeperingen prominent zichtbaar in zijn gelederen opneemt, zoals João Varela, een Kaapverdiaan, de nummer twee op zijn lijst. Deze manager van een cosmeticabedrijf zit volledig op Fortuyns lijn: ‘Mijn kleurtje is mooi meegenomen’, zei hij tegen NRC Handelsblad.

• Ook een andere drogreden is populair bij Fortuyn: het autoriteitsargument. ‘U hoeft het niet te

Fortuyn spreekt geen beleidstaal en ook geen Jip-en-Janneke-taal, maar borreltafeltaal.

weten, maar ik als wetenschapper...’ of ‘U kunt er niks aan doen, want u heeft geen economie gestudeerd.’

• Fortuyn spreekt geen beleidstaal en ook geen Jip-en-Janneke-taal, maar borreltafeltaal. Kenmerken: harde uitspraken en platitudes van het kaliber ‘Nederland is vol’, ‘Meer blauw op straat’ en ‘De schouders eronder zetten.’ Het klinkt ferm, al zit er weinig achter.

Theater

Met al deze verbale en non-verbale vaardigheden zorgt Fortuyn voor een nieuwe levendigheid in de verkiezingsstrijd. Het aardigste wat je van hem kunt zeggen, is dat hij de Haagse politici hardhandig wakker geschud heeft. Dankzij zijn aanwezigheid is het weer leuk om naar een lijsttrekkersdebat te kijken. Dat is zijn kracht, maar ook zijn zwakte, zoals Rosenmöller hem al voor de voeten wierp: ‘Als je op je zwakke punten wordt aangevallen, geef je geen antwoord. In plaats daarvan maak je theater.’

Dat zwakke punt zou weleens Fortuyns achilleshiel kunnen zijn: als er op het punt van theater en entertainment een verzadiging optreedt, kan het gebrek aan inhoud een kale indruk maken. Dan kan er een tijd komen dat de kiezers zeggen: ‘We hebben nu wel genoeg verpakking gezien. Waar blijven de cadeautjes?’