Onze Taal. Jaargang 71

[p. 108]

Woordenboek van de poëzie
Veulenmilt

Guus Middag

Er was eens, heel lang geleden, vele eeuwen voor het begin van onze jaartelling, een koningin in het land van Phoenicië. Zij heette Dido. Op een kwade dag was zij gedwongen haar land te verlaten. Ze belandt op de kust van Afrika en sticht daar een stad: Carthago. Niet veel later krijgt zij bezoek van een andere vluchteling, Aeneas, die na de val van Troje ook op zoek is naar een plek voor een nieuwe stad. Ze worden verliefd, ze bedrijven de liefde en even lijkt het erop alsof zij voorbestemd zijn voor elkaar. Maar Aeneas krijgt stemmen door: goddelijke influisteringen die hem vertellen dat zijn bestemming verderop ligt. Hij voelt zich genoodzaakt aan deze roeping te gehoorzamen, en als het Dido niet lukt hem op andere gedachten te brengen, overvalt haar een groot verdriet.

Anna ontdekt Dido's zelfmoord.
Uit: Henric van Veldeke, Eneas (Straatsburg - Elsässische Werkstatt, 1418-1419). Universiteitsbibliotheek Heidelberg.

Dido besluit een einde aan haar leven te maken, maar niemand mag het weten. Zij vertelt haar zus Anna dat een priesteres haar heeft aangeraden om een houtstapel op te richten, met daarop alles wat nog herinnert aan de vertrekkende geliefde. ‘Alles wat aan die verrader / herinnert dient verbrand te worden’, zo heeft de priesteres haar opgedragen, in de vertaling van M. d'Hane-Scheltema in Het verhaal van Aeneas (2000). Anna zal haar zus Dido helpen, niet bevroedend dat Dido zelf op de brandstapel plaats wil nemen. En dus wordt er een bos hout opgericht met daarop enkele door Aeneas achtergelaten spullen: zijn zwaard, zijn kleren, zijn portret. De priesteres verricht allerlei magische handelingen op en om de houtstapel. Zij roept ‘driemaal honderd goden’ aan. Zij plengt ‘uit Avernus' bron’. Zij doet een greep in kruiden ‘die met bronzen messen / bij maanlicht zijn gesneden’ en die rijk zijn aan ‘donker, giftig sap’. En ook grijpt zij ‘naar veulenmilt, dat bloed van liefde dat de merrie / na de geboorte van haar jong vaak weglikt van zijn kop’.

Liefdesbloed

Het is een spannend verhaal, de zinnen lopen soepel, en de lezer wil weten hoe het met dit liefdesdrama afloopt - maar wat is veulenmilt eigenlijk, zonder lidwoord? Een ander woord kennelijk voor ‘bloed van liefde’. En dat is blijkbaar weer een bestaande term voor het bloed dat meteen na de bevalling door het moederpaard van het hoofd van haar veulen wordt weggelikt. Als de merrie dat kennelijke liefdesbloed, blijkbaar ook wel veulenmilt geheten, weglikt, hoe kan deze priesteres er dan over beschikken? En hoe moeten we ons voorstellen dat zij er bij die brandstapel naar grijpt? Wordt het bewaard in een flesje of potje? En kon je het spul vroeger gewoon in de winkel kopen, of alleen in het illegale circuit, of was het nu typisch iets voor zo'n geheime priesteres om het zelf bij paardenbevallingen te bemachtigen en vervolgens via geheime toverprocédés te conserveren?

Dit was een passage die vroeg om een voetnoot, en die was er dan ook, al riep hij meer vragen op dan hij beantwoordde. Dit is wat de vertaalster in noot 22 toevoegde aan Aeneis, boek IV, verzen 515-516: ‘Veulenmilt (hippomanes) is een uitwas op het voorhoofd van een pasgeboren veulen; men kende er speciale toverkracht aan toe. Volgens Van Dale is het echter: “een vleesachtig koekje dat een veulen bij de geboorte in de bek heeft”.’ Kennelijk is veulenmilt toch geen bloed, zoals de vertaalster vertaalt, maar een uitwas, zoals ze in haar toelichting zegt? En die uitwas is dan weer van zulk zacht materiaal dat hij weggelikt kan worden? We kunnen ons er iets bij voorstellen: een of ander rudiment van een hoorn op het voorhoofd (denk aan de eenhoorn), een aanzet tot een inmiddels in de loop van de evolutie verloren gegaan paardengewei of een restant van een of andere foetale knobbel, na de geboorte overbodig geworden. Maar de uitleg van Van Dale maakt het geval wel erg curieus. Volgens het woordenboek zou het hier niet gaan om bloed, en ook niet om een uitwas, maar om een kant-en-klaar koekje, in de bek nog wel. Als geboortegeschenk door de natuur meegegeven voor onderweg? Of juist een aardigheidje voor de moeder, een moederkoekje, als blijk van waardering voor de zware arbeid tijdens de bevalling verricht?

Groeisel

De kwestie maakt nieuwsgierig naar andere vertalingen, maar die maken de zaak van het koekje er niet eenvoudiger op. P.H. Schrijvers wekt, in zijn Aeneis-vertaling uit 1996, de indruk dat het Dido zelf is die er, op aanraden van een priesteres, op uit is getrokken om het geheimzinnige veulengoedje te bemachtigen. Bij hem gaat het niet om bloed dat liefde kan verwekken, maar om een uitwas met die bijwerking: ‘Ook wordt het voorhoofd van een jong veulen ontdaan van zijn groeisel, / hippomanes, dat liefde verwekt.’ In de prozavertaling van M.A. Schwartz, uit 1959, gaat het ook om een uitwas (nu ter grootte van een wrat) en ook Schwartz meldt de liefdesstimulerende werking ervan, maar hij wendt zich daartoe niet tot het veulen, maar tot diens moeder, die

[p. 109]

de wrat blijkbaar al heeft verwijderd, maar nog net niet weg- of opgelikt: ‘De wrat gerukt van de kop van het pasgeboren veulen, liefde verwekkend, werd aan de merrie ontnomen.’

In een Duitse vertaling van de Aeneis (van Johannes Götte, uit 1955) vinden we nog weer een andere combinatie. Hier is het de priesteres die op zoek gaat, en niet naar bloed van liefde, maar naar ‘das Liebesgewächs’ (‘het liefdesgroeisel’ of ‘de liefdesuitwas’), ‘entrissen der Stirn des eben geborenen Füllens’ (‘weggerukt van het voorhoofd van het pasgeboren veulen’), ‘dem Muttertiere entrafft’ (‘aan de merrie ontnomen’).

Er zijn blijkbaar nogal wat mogelijkheden en het is dan ook wel voorstelbaar dat de Engelse vertaling van Robert Fitzgerald, uit 1983, het maar een beetje in het midden laat en twee mogelijkheden biedt: ‘the rare love-charm / or caul torn from the brow of a birthing foal / and snatched away before the mother found it’. Met ‘love-charm’ zal zoiets als een afrodisiacum zijn bedoeld. ‘Caul’ is volgens het woordenboek de helm, het vlies dat bij de geboorte soms nog om het hoofd van het veulen zit.

Klontje

Bloed, uitwas, groeisel, wrat, vlees, helm, veulenmilt, hippomanes: er zit inmiddels niets anders op dan terug te keren naar de oorspronkelijke Latijnse tekst. Die geeft verrassend genoeg geen hippomanes, maar: ‘quaeritur et nascentis equi de fronte revolsus / et matri praereptus amor.’ In deze zin moet het slotwoord ‘amor’ wel het onderwerp zijn en ‘quaeritur’ het gezegde. ‘Amor quaeritur’: ‘amor’ wordt gezocht, men zoekt ‘amor’. Twee bijstellingen bij ‘amor’: ‘revolsus de fronte nascentis equi’ (‘weggenomen van het voorhoofd van een veulen’) en ‘praereptus matri’ (‘door of aan de moeder ontnomen’).

Het door ons gezochte woord is dus amor. En blijkbaar betekent dat hier niet ‘liefde’, maar iets veel specifiekers betreffende wratten, helmen of andere voorhoofdsaangroeisels van pasgeboren paardjes. Er zit dus ook niets anders op dan terug te keren naar een regulier Latijns woordenboek om te zien wat daar onder het lemma amor vermeld staat. Niet alleen ‘liefde’, ‘vriendschap’ en ‘begeerte’ en, metonymisch, ‘voorwerp van liefde, lieveling’ en ‘liefdesklacht’, maar ook, zowaar, zonder verdere uitleg: ‘liefdewekkend middel, “veulenkoek” (klontje geronnen bloed op de kop van pasgeboren veulen, dat de merrie terstond pleegt op te eten en waaraan magische kracht werd toegekend)’. Naast bloed, helm, wrat en uitwas heeft zich nu ook een klontje geronnen bloed gevoegd bij de mogelijke verschijningsvormen van de ‘amor’ of ‘veulenmilt’.

Koekje

Er blijft intussen nog één vraag over: hoe zit het nu met de koekjes? Wat aan te vangen met de bizarre mededeling in de voetnoot, en in Van Dale, dat veulens met vleesachtige koekjes in de mond ter wereld komen? Enig naslagwerk leert dat het allemaal nog waar schijnt te zijn ook. De omschrijvingen in Van Dale en in het Woordenboek der Nederlandsche Taal voor veulenmilt (en voor de synoniemen veulenbrood, veulenkoekjes, paardenmilt, zuiglap en zuiger) gaan allemaal terug op wat dr. L.M. Metz, volgens de titelpagina arts te Vorden, erover schreef in zijn Woordverklaring. Woordenboek voor praktische kennis uit 1937: ‘Veulenmilt. Vleesachtig koekje, dat bij de geboorte van het veulen in den bek wordt aangetroffen en waarvan de beteekenis onbekend is. Wegens den vorm heeft het koekje den naam van veulenmilt gekregen. De geheimzinnigheid ervan leidde eertijds tot de veronderstelling, dat het geneeskracht tegen vallende ziekte zou hebben.’

Overigens meldt M.A. van Andel in zijn Volksgeneeskunst in Nederland (Utrecht, 1909) nog wel meer, vaak eeuwenoude toepassingen. Het koekje zou, behalve als liefdespil en als middel tegen epilepsie, ook gebruikt zijn als medicijn tegen ernstige ziekte in het algemeen. Ook dacht men lang dat een veulen dat met zulke koekjes in de bek geboren werd, later ‘een groot renner’ zou worden, ‘omdat het de milt in den bek heeft, deze dus kwijt is en niet door miltsteek zal worden geplaagd’.

De verschillende diergeneeskundige naslagwerken bevestigen het bestaan van het veulenbrood. Het gaat om tamelijk vaste lichaampjes, ontstaan uit instulping van het buitenste blad van de allantoïs met het chorion in het allantoïslumen en aldaar afgestorven, steelsgewijs aan het allantochorion vastzittend of afgestoten en ronddrijvend in het allantoïsvocht, meestal enkele centimeters lang, in het midden ongeveer één centimeter dik, ovaal, miltvormig, plat, geelachtig of bruin, bij de vrucht van paarden, heel soms ook bij herkauwers, heel zelden bij zwijnen. Soms heeft het veulen een of meer van deze koekjes nog in de bek, soms drijven ze bij de bevalling met ander vocht mee naar buiten; in beide gevallen is de merrie geneigd ze snel weg te likken en op te eten. Van een wrat of uitwas of liefdesgroeisel op het voorhoofd van het pasgeboren veulen is hier dus geen sprake.

Noteren wij daarom in het woordenboek van de poëzie: ‘veulenmilt, zeker vlezig koekje, in of bij een pasgeboren paard aangetroffen, door allerlei dichters en hun vertalers in de loop der eeuwen ten onrechte beschouwd als voorhoofdsaanwas met het effect van liefdesverwekker of wonderbrood voor allerlei kwalen, zoals bijvoorbeeld door Vergilius in zijn Aeneis IV, 515-516, ook wel “hippomanes” genoemd (niet te verwarren met het lijmachtige vocht uit de schaamdelen van tochtige merries, eveneens “hippomanes” genoemd en eveneens voor allerlei toverdranken aangewend en eveneens beschreven door Vergilius, maar nu in zijn Georgica III, 280-284; zie ook paardskrevel).’