Onze Taal. Jaargang 71

[p. 102]

Etymologica
Uitbreiding van de woordenschat: van lang tot lengte

Nicoline van der Sijs

Etymologie is razend populair, maar de kennis ervan is vaak beperkt. En dat is jammer, want het wordt eigenlijk pas echt leuk als je er wat meer vanaf weet. In de maandelijkse rubriek ‘Etymologica’ behandelt Nicoline van der Sijs de basisbeginselen van de etymologie.

Er zijn veel manieren om nieuwe woorden te maken. We zagen in de vorige afleveringen al dat er veel gebruik wordt gemaakt van samenstelling (tafelpoot) en de vorming van zelfstandige naamwoorden uit werkwoordstammen (snoep van snoepen en zang van zingen).

Maar ook worden er veel nieuwe woorden gemaakt door het toevoegen van een voor- of achtervoegsel aan een bestaand woord. Met achtervoegsel is bijvoorbeeld aanvallig van aanval gevormd, zorgeloos van zorg, roodachtig van rood en achterwaarts van achter. Met voorvoegsel is bezitten van zitten gemaakt en ontbijten van bijten. Met zowel een voorvoegsel als een achtervoegsel zijn gebeente en gevogelte afgeleid van been en vogel. Uit de voorbeelden blijkt dat voor- en achtervoegsels woorddelen zijn die niet als zelfstandig woord voorkomen, maar alleen in combinatie met een grondwoord of stam: de woorden ig, loos (in de betekenis ‘zonder’), achtig, waarts, be en ont bestaan niet. Daarin verschillen afleidingen dus van samenstellingen: de delen van samenstellingen, bijvoorbeeld huisdeursleutelgat, komen allemaal ook zelfstandig voor.

-Sel

Sommige achtervoegsels stammen al uit de Indo-Europese tijd en worden tot op heden gebruikt in nieuwvormingen. Dat geldt bijvoorbeeld voor het achtervoegsel -sel. Hiermee werden en worden zelfstandige naamwoorden van werkwoorden afgeleid, bijvoorbeeld deksel (uit 1240) van dekken, raadsel van raden en voedsel van voeden. Dit achtervoegsel is nog steeds productief (vergelijk schrijfsel uit 1923). Het wordt dus al vier- of vijfduizend jaar gebruikt.

Werkwoorden met umlaut

Onderstaande werkwoorden gingen oorspronkelijk uit op -jan. Ter vergelijking wordt telkens een verwante vorm zonder umlaut gegeven, die meestal de bron van het werkwoord is.

behelzen, omhelzen - hals

belenden(d) - land

dekken - dak

denken - dank

lengen - lang

redden - rad (‘vlug’)

schenden - schande

scheppen - -schap

strekken - strak

temmen - tam

zeggen - gezag

Klemtoonverlies

Oorspronkelijk waren voor- en achtervoegels waarschijnlijk wel degelijk zelfstandige woorden. Althans: van sommige achtervoegsels weten we dat zeker. Zo bestond in het Oudnederlands het woord duom ‘oordeel’, ons doem. Dit woord werd als tweede deel in samenstellingen gebruikt, en kreeg daar de afgeleide, vagere betekenis ‘(toe)stand, waardigheid’. Zo komt in de tiende-eeuwse Wachtendonckse psalmen het woord ricd(u)om ‘rijkdom’ voor en is in 1240 biscdume ‘bisdom’ genoteerd. In de loop van de tijd werd -dom steeds vaker in samenstellingen gebruikt, waarbij het de klemtoon verloor (samenstellingen kennen slechts één (hoofd)klemtoon), totdat het niet meer zelfstandig voorkwam. Op dat moment was het een achtervoegsel. Op vergelijkbare wijze zijn -heid en -schap tot achtervoegsels geworden. Dat blijkt uit het voorkomen van het zelfstandig naamwoord haidus ‘wijze, hoedanigheid’ in het Gotisch en scap ‘wijze, gedaante’ in het Oudhoogduits.

Met voor- en achtervoegsels kunnen gemakkelijk nieuwe woorden worden gemaakt. De procédés die aan dergelijke nieuwvormingen ten grondslag liggen, worden in grammatica's beschreven, bijvoorbeeld in de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Etymologische woordenboeken schenken minder aandacht aan afleidingen, omdat deze vaak eenvoudig zijn te doorzien. Toch zijn ze ook vanuit etymologisch oogpunt interessant: het is de moeite waard om te bekijken wanneer individuele afleidingen zijn ontstaan en welke vorm- en betekenisontwikkelingen ze hebben doorgemaakt, en het is minstens zo interessant om datzelfde na te gaan van voor- of achtervoegsels: sinds (en tot) wanneer wordt een bepaald woorddeel in nieuwvormingen gebruikt en welke veranderingen heeft het in de loop van de tijd doorgemaakt? Vooralsnog is daar niet veel over bekend.

Umlaut

Hoewel in veel afleidingen het grondwoord gemakkelijk te herkennen is, zijn er uitzonderingen. Zo is niet onmiddellijk duidelijk dat behendig is afgeleid van hand, of wetering van water. De stamklinker a is in de afleiding tot e geworden. Hoe komt dat? Die verandering is in het verleden veroorzaakt door de onbeklemtoonde i in het achtervoegsel: hierdoor werd de oorspronkelijk korte a van het grondwoord meer voor in de mond uitgesproken, in de richting van de i in de volgende lettergreep. Het gevolg van deze uitspraakverandering was een klinkerwisseling die umlaut of i-umlaut wordt genoemd.

Umlaut is een heel oude klankverandering, die plaatsvond in het Germaans. Hij werd niet alleen veroorzaakt door een onbeklemtoonde i na het grondwoord, maar ook door een onbeklemtoonde j. Sinds de Germaanse tijd heeft het Nederlands veel veranderingen doorgemaakt. Een daarvan was dat onbeklemtoonde klinkers tot sjwa (de e-klank in bijvoorbeeld het lidwoord de) werden gereduceerd. Dat hield bijvoorbeeld in dat de Oudnederlandse vorm wihsil in het Middelnederlands veranderde in wissel. Deze verandering vond plaats rond 1200 en was zo ingrijpend dat ze de Middelnederlandse periode inluidde. Vervolgens vielen veel gereduceerde klinkers weg, net als de onbeklemtoonde j in achtervoegsels en uitgangen (voor voorbeelden zie het onderste kader op deze bladzijde). Vanaf dat moment vond er geen umlaut meer plaats: door de reductie of verdwijning van de onbeklemtoonde i en j verviel immers de oorzaak ervan.

Sprookje en spreuk

Doordat tegenwoordig de onbeklemtoonde i en j meestal zijn verdwenen, is het moeilijk de afleidin-

[p. 103]

gen te doorzien en de klinkerwisseling te verklaren. Alleen door de oudere vormen te bekijken, weten we dat hengsel is afgeleid van hangen, helft van half en mens van man: de oudere vormen luiden namelijk *hangisla, *halfiþo en *manniska - alle drie dus met een onbeklemtoonde i (de asterisk betekent dat de vorm nooit is gevonden, maar is gereconstrueerd).

Haan, hen en hoen bestonden al in het Germaans. Dat blijkt uit het feit dat ze voorkomen in andere Germaanse talen, bijvoorbeeld in de Duitse dialecten.
Uit: Werner König en Hans-Joachim Paul (cartografie), dtv-Atlas Deutsche Sprache. München, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1998

De klinkerwisseling van a in e vond niet plaats wanneer de stam in het Nederlands uitging op ch of cht. Vandaar de woorden krachtig, drachtig, lachen en geslacht. Sommige dialecten kennen ook in deze gevallen klinkerwisseling en dat verklaart het naast elkaar voorkomen van machtig en amechtig - de laatste vorm is oorspronkelijk Limburgs-Brabants.

Door umlaut veranderde in het Germaans niet alleen de korte a in de stam, maar ook de korte u, die werd uitgesproken als [oe]. Die Germaanse u werd normaliter in het Nederlands tot o, zo ontstond vol uit het Germaanse *fulna-. Maar wanneer de korte u gevolgd werd door een i of j, veranderde hij op een andere manier, afhankelijk van het feit of hij in een gesloten of een open lettergreep stond. In een gesloten lettergreep werd de [oe] tot [u], vandaar vullen (de j blijkt nog uit het Gotische fulljan) naast vol, en gulden naast goud (dat weer van het oudere golt komt). In een open lettergreep werd de [oe] tot [eu], en dat verklaart het voorkomen van de vormen brok (gebroken), rook en sprook(je) naast breuk, reuk en spreuk - de laatste vormen met umlaut. Momenteel zijn dit weliswaar gesloten lettergrepen, maar dat was in het verleden niet zo: de woorden bevatten immers een i die verantwoordelijk was voor de umlaut; zo gaat breuk bijvoorbeeld terug op de vorm *broki. Vergelijk ook teloor(gaan) met teleur(stelling).

Umlaut is dus een ander soort klinkerwisseling dan de ablaut, die in de vorige aflevering van ‘Etymologica’ ter sprake is geweest. Ablaut is een bepaalde regelmatige klinkerwisseling die optreedt bij sterke werkwoorden en daarvan afgeleide zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeld dreef van drijven (dreven - gedreven) en gave van geven (gaven - gegeven). Umlaut is de verandering van een oorspronkelijke korte stamklinker a of u wanneer deze gevolgd wordt door een onbeklemtoonde i of j. Omdat die i of j tegenwoordig is verdwenen, is umlaut niet direct te herkennen. Het gevolg ervan wel: de afwisseling van vormen met a en e of met o en u of eu. Hieronder zal ik een aantal voorbeelden geven van naast elkaar voorkomende vormen met en zonder umlaut, zodat de werking van umlaut duidelijker wordt en gemakkelijker herkenbaar is.

Lepel, vleugel en leemte

Het achtervoegsel -el werd vroeger gebruikt voor de vorming van verkleinwoorden, zoals stippel van stip. In het Germaans luidde dit achtervoegsel -ila, met de onbeklemtoonde i die verantwoordelijk is voor umlaut. Die umlaut vinden we in hekel ‘vlaskam’ van haak, schepel ‘inhoudsmaat’ van schap ‘plank’, sprenkel van sprank en tengel ‘houten strook’ van tang. Met hetzelfde achtervoegsel werden ook werktuignamen van een werkwoord afgeleid, vergelijk bikkel van bikken en stekel van steken. Met umlaut vinden we de afleidingen hengel, klepel, lepel en stempel, die teruggaan op hangen, klappen, het Middelnederlandse lapen ‘likken’ en stampen. Beugel, sleutel, teugel en vleugel gaan terug op vormen met een o: buigen (boog), sluiten (sloot, slot), tijgen (toog) en vliegen (vloog).

Met het achtervoegsel -te worden abstracte zelfstandige naamwoorden afgeleid van bijvoeglijke naamwoorden, bijvoorbeeld breedte van breed en ziekte van ziek. Dit achtervoegsel gaat terug op het Germaanse *-ida. Het Germaanse achtervoegsel heeft gezorgd voor umlaut bij lengte van lang en leemte van lam. De umlaut ontbreekt in kalmte, vlakte, warmte en zwakte. Dit bewijst dat deze afleidingen ‘jong’ zijn, dat wil zeggen dat ze gevormd zijn in een periode dat de umlaut niet meer werkte.

Tot slot: in het huidige Nederlands kennen we nog een aantal paren van woorden die van elkaar verschillen in umlaut. Voorbeelden zijn haag naast heg, haan en hen, en zaal en gezel. Het verschil in oorsprong is in alle drie de gevallen hetzelfde: de woorden hadden allemaal een stam met de klinker a, maar in het geval van heg, hen en gezel werd die stam gevolgd door een j. Door deze j ontstond umlaut, en dus veranderde de a in een e. Later viel de j weg, en ontstonden de huidige woorden, die dus alleen wat de klinker betreft van elkaar verschillen.

Met dank aan Piet Verhoeff.