Onze Taal. Jaargang 71

Uitbraak, echtbreuk en verbreking

P.J. Macht - Spijkenisse

Een van de eigenaardigheden van het Nederlands is dat bij het werkwoord breken de zelfstandige naamwoorden braak, breuk en breking horen, maar dat die drie mogelijkheden er lang niet altijd zijn bij afleidingen en samenstellingen met dit werkwoord.

Zo heb je geen inbreking of uitbreking, maar wel inbraak en uitbraak, terwijl uitbreuk weer geen goed woord is en inbreuk wel. Doorbreken heeft doorbraak en doorbreking, maar onderbreken heeft geen onderbraak. Een heleboel vormen hebben alleen -breking (opbreken, verbreken, openbreken), maar aanbreken heeft zelfs geen aanbreking, en ontbreken geen ontbreking. Echtbreuk bestaat, en woordbreuk, bankbreuk, schipbreuk en beenbreuk ook, maar vreemd genoeg hoofdbreuk niet (wel: hoofdbreken(s)). Ik kan er geen regelmaat in ontdekken.

Hoe kiest iemand die het Nederlands beheerst of, erger nog, iemand die Nederlands wil leren, uit deze mêlee van mogelijkheden het juiste woord? De Algemene Nederlandse spraakkunst roert deze kwestie alleen even aan en geeft geen duidelijke aanwijzingen. Op de gegeven regel volgen onmiddellijk vele uitzonderingen.

Is het Nederlands inderdaad te mooi om in regeltjes te vangen? Of zitten er verborgen betekenisaspecten in de verschillende afleidingsmogelijkheden? Welke taaldiscipline kan hierin meer helderheid verschaffen?

Naschrift redactie

De oplossing van deze raadsels ligt in het verleden: sommige afleidingen van werkwoorden met breken zijn in oudere taalfasen gevormd. De taaldiscipline die zich hiermee bezighoudt, is de etymologie.
Het werkwoord breken kent een sterke vervoeging door middel van een klankverandering (breken - brak - braken - gebroken), die al uit oudere taalfasen bekend is als de zogeheten ablaut. In het Gotisch, een Oost-Germaanse, aan het Nederlands verwante taal uit de vierde eeuw, luidde de vervoeging brika (‘ik breek’) - brak (‘ik brak’) - brekum (‘wij braken’) - brukans (‘gebroken’).
In alle taalfasen kon je zelfstandige naamwoorden afleiden van werkwoorden. Tegenwoordig doen we dat onder meer met achtervoegsels als -ing, maar vroeger hebben er twee andere manieren bestaan. Voor de eerste wordt gebruikgemaakt van dezelfde klankverandering als bij de vervoeging van het werkwoord: het zelfstandig naamwoord braak heeft dezelfde klank als de verleden tijd braken. Op dezelfde manier heb je spraak net zoals spraken, maat net zoals maten en zelfs wraak net zoals wraken (wat nu wreekten is). Bij de tweede manier om een zelfstandig naamwoord te vormen, wordt er gebruikgemaakt van de klank van het voltooid deelwoord, maar wordt daar ook nog iets aan toegevoegd: door de zogenoemde umlaut van de o (denk aan het Duitse Höhe van hoch) maak je breuk uit gebroken (het Gotische brŭki), maar bijvoorbeeld ook spreuk (en sproke) uit gesproken, en reuk uit geroken.
Welke vormen feitelijk gevormd of overgeleverd zijn, is voor een deel door het toeval bepaald. Ook de betekenisontwikkeling is niet helemaal voorspelbaar. Toch kunnen we wel aannemen dat de klankovereenkomst tussen het voltooid deelwoord en het afgeleide zelfstandig naamwoord ook aanleiding heeft gegeven tot een soort voltooid betekenisaspect: breuk is eerder het resultaat van breken, en braak is het breken zelf. Betekenissen kunnen echter in de loop van de tijd verschuiven.
Dan is er alleen nog de vraag waarom er niet zoiets bestaat als aanbreking. Dat heeft te maken met de betekenis van het achtervoegsel -ing. Volgens Van Dale betekent dat: ‘achtervoegsel waarmee van ww. zn. worden gevormd die betekenen: het verrichten van de door het grondwoord bedoelde handeling’. Daarom kun je de zin ‘Hij verbreekt de verloving’ parafraseren als ‘de verbreking van de verloving’. Het onderwerp uit de zin (Hij) verricht een handeling, namelijk: ‘de verloving verbreken’. Je kunt er bijwoorden bijzetten als expres of per ongeluk. In de zin ‘De dag breekt aan’ ligt dat anders. Daarin ontbreekt zo'n handelend onderwerp. Omdat de dag niet expres of per ongeluk kan aanbreken, is ook de aanbreking van de dag onmogelijk.