Onze Taal. Jaargang 69

[p. 335]

Interview met prof. dr. A.M. Hagen, verzamelaar van lofzangen

Jan Erik Grezel

In de gestolen uurtjes werkte taalkundige prof. dr. A.M. Hagen aan zijn verzameling lofliederen op het Nederlands. Het groeide uit tot een boek dat een mooi beeld geeft van de grote liefde voor onze taal door de eeuwen heen. Een gesprek over het evenwicht tussen taaltrots en kosmopolitisme.

‘Ik was verrast dat onze taal zo veel en zo luid bezongen is’, vertelt Hagen. Tot voor kort was hij hoogleraar dialectologie en sociolinguïstiek in Nijmegen. Toch niet direct een vakgebied dat je associeert met ‘lofzangen’.

‘Die taaltrots vond ik altijd al een boeiend onderwerp. Het is verweven met taalpolitiek en taalbeleid. Dat heeft ook met sociolinguïstiek te maken. In mijn vrije tijd werkte ik eraan. De Nederlandse Taalunie had belangstelling voor een uitgave. Ik heb m'n verzameling toen geordend en van verbindende teksten voorzien.’

Gesnoeid

Hagen heeft bij bepaalde perioden flink moeten schiften, vooral bij de negentiende eeuw. De kwaliteit hield niet altijd over. ‘Vooral in Vlaanderen zijn er toen zó veel gedichten geschreven waarin de Nederlandse taal bejubeld wordt. Alleen al de periode van het Verenigd Koninkrijk (1815-1830), toen Nederland en België één waren, leverde een stortvloed aan verzen op. Daar zijn nogal wat kreupele en soms lachwekkende gedichten bij. Ik moest enige schroom overwinnen om sommige stukken op te nemen. Een criterium voor selectie was ook de lengte. Er is een gedicht van Loots uit 1810, dat veertig strofen van elk tien regels telt. Daarin heb ik gesnoeid, net als in andere te lange teksten.’

Prof. dr. A.M. Hagen: ‘Het Nederlands is en blijft de taal waarin we onze kinderen opvoeden. Maar toch zal het Nederlands in de toekomst meer dan ooit z'n verdedigers moeten hebben.’
Foto: Ron Moes

In hoeverre kunnen we die verzen nog ‘waarderen’? Veel gedichten zullen we nu toch niet anders dan hoofdschuddend of lachend kunnen lezen?

‘Mijn benadering is anders. Ik zie de gedichten in de cultuurhistorische context: waarom zijn die gedichten in die tijd op die manier geschreven? Het is niet mijn bedoeling deze mensen te kijk te zetten. Ik wil laten zien op welke manier de schrijvers, vaak afkomstig uit een maatschappelijke elite, over de rol van de taal dachten en dichtten. De zestiende-eeuwer Becanus, die zeer veel invloed heeft gehad, zag in het Nederlands de oertaal. Zijn analyses - hoe onjuist op zichzelf ook - geven blijk van taalkundige reflectie. Die tonen dat er in die tijd van vóór de geboorte van de taalwetenschap al diep nagedacht werd over taal.’

Ontluistering

‘Verder zie je vaak de grote invloed van politieke en culturele omstandigheden. Die versterken de houding ten opzichte van taal. Zo'n romantische blaaskaak als Bilderdijk staat niet los van de Franse tijd. Of neem Ledeganck. De emotie waarmee die man over taal schreef! Dat past in een tijd van nationaal zelfbewustzijn. Zijn regels “Wees Vlaemsch van hert en Vlaemsch van aerd, / Wees Vlaemsch in uwe spraek en Vlaemsch in uwe zeden!” zijn de strijdkreet van de Vlaamse Beweging geworden. Voor ons is veel van dat materiaal gedateerd en bombastisch. Het is voortdurend boven de toon zingen. Dat doen wij niet meer. We leven in de tijd van de “debunking”; het belang van het Nederlands wordt tegenwoordig niet meer onderstreept door voortdurend de luister ervan te verkondigen.’

‘Ik geef in de bundel aan wat de verandering is geweest. Er is nog wel de grote liefde voor de taal, maar de lof is vooral de laatste vijftig jaar meer impliciet. Vaak noemt de dichter het Nederlands niet eens uitdrukkelijk, maar het is duidelijk dat de concrete taal waarover bijvoorbeeld Roland Holst of Judith Herzberg het in hun gedichten hebben, alleen het Nederlands kan zijn.’

Rijkdom

De lofzangen zijn door de eeuwen heen dikwijls ingegeven door de dreiging die er van andere talen uitging: eerst waren het Latijn en het Frans de vijand, later het Duits. Maar heeft het Nederlands van zichzelf geen eigenschappen die lofzangen rechtvaardigen?

‘Al in de zestiende en zeventiende eeuw wijst men op het vermogen van onze taal zoveel samenstellingen te scheppen. In veel talen moet je zeggen “het blad van de tafel” terwijl wij gewoon “het tafelblad” zeggen.

[p. 336]

Journalist C.K. Elout in december 1930 in het Algemeen Handelsblad: “Door verschillende invalspoorten (...) dringt de Duitsche vorm der Germaanse cultuur ons land, ons volk en daarmede ons eigen wezen binnen.”

Omdat je in het Grieks ook zulke mooie samenstellingen hebt, gaf dat vermogen, in de ogen van de toenmalige scribenten, onze taal een zekere rijkdom. Ook de eenlettergrepigheid zag men als een krachtig element van onze taal.’

Maar de cultuurhistoricus Huizinga heeft het ook over de ‘voortreffelijkheid’ van het Nederlands vanwege bepaalde klanken.

‘Ja, laatst las ik nog weer ergens dat buitenlanders het Nederlands zo lelijk vinden, vooral door die scherpe gutturale klanken als de g. Het verbaasde me dus wel dat Huizinga zo stellig is over de schoonheid van de au en de ui, en een triftong als ieu. Dat zijn esthetische oordelen. Je kunt niet zeggen dat die klanken het Nederlands rijker maken dan andere talen.’

Hond

Hoe staat het er nu voor? Het Engels zorgt voor het vijandbeeld. Waar blijven de lofzangen?

‘Laat ik eerst dit zeggen: de positie van het Nederlands wordt absoluut niet bedreigd door het Engels. We nemen veel Engelse woorden over, maar die tasten de structuur van het Nederlands op geen enkele manier aan. Het is zelfs zo dat Engelse woorden binnen de kortst mogelijke keren worden aangepast aan de Nederlandse morfologie, we zeggen immers “gefax-t”. De grammatica is zo sterk, die “overrulet” de infiltratie. De woorden voegen zich naar de Nederlandse systematiek. Wat de losse lexicale elementen betreft: er is geen enkele taal op de wereld die het zonder leenwoorden kan stellen. Ik geef toe: het gebeurt op dit moment op grote schaal, we nemen erg veel over, maar dan toch vooral in bepaalde sectoren: reclameslogans, beroepsaanduidingen. Het dient als aandachtstrekker.’

Dus een lofzang of waarschuwing is in deze tijd niet nodig?

‘In mijn afscheidscollege, “De lof der Nederlandse taal”, heb ik gewaarschuwd voor “de hond van Ritzen”. Die is een symbool voor het gebrek aan taal- en cultuurtrots van de Nederlanders. Het is ook de titel van een essay van Nicolaas Matsier en Willem van Toorn, die daarin de taal- en cultuurpolitiek in Nederland aan de kaak stellen. De toenmalige minister van Onderwijs, Ritzen, heeft voorgesteld om in een deel van het hoger onderwijs het Nederlands te vervangen door het Engels. Volgens Matsier en Van Toorn is dat idee van Ritzen symptomatisch voor de manier waarop een kleine hond (Nederland) zich gedraagt als er een grote hond (Europa) aankomt: hij gaat bij voorbaat op z'n rug liggen. Nu ben ik helemaal geen tegenstander van enige vorm van Engels op de universiteiten en in het hbo. Maar de vraag is of je als hoeder van de Nederlandse cultuur - wat je als minister toch bent - de eerste moet zijn die zo'n voorstel doet. En compleet onderwijs in het Engels, dat gaat mij te ver. Dat schaadt de kwaliteit. Je ziet het ook op tweetalige middelbare scholen. Ik heb voorbeelden gezien waarbij het Engels zó duidelijk alleen maar instructietaal was, dat daaraan elke semantische diepte en nuancering ontbrak. Het was een soort polder-Engels waarmee de gymleraar de kinderen de touwen in joeg.’

De balans van Emants

Als wij vanuit de toekomst naar het heden kijken, is het dus zeer voorstelbaar dat men ons over vijftig jaar het verwijt maakt dat we onze taal verwaarloosd hebben.

‘Dat zou best kunnen. Vlamingen verwijten de Nederlanders “geringe taalfierheid”, gebrek aan taaltrots. In de discussie over de talen in Europa gaat het ook om het opkomen voor je eigen taal. Mijn standpunt is honderd jaar geleden al verwoord door de schrijver Marcellus Emants. Die zei dat je enig kosmopolitisme niet moet schuwen, maar daarnaast ook trots moet zijn op je eigen taal en cultuur. Dat is dan wat ik noem “de balans van Emants”. We zouden een voorbeeld kunnen nemen aan de Zweden en de Denen. Die zijn zeer internationaal georiënteerd, maar tegelijkertijd staan ze sterk in Europa met hun taal, hechten ze buitengewoon veel aan tradities en zijn ze trots op het hoge niveau van hun literatuur en film, veel meer dan de Nederlanders. Welnu, in het één wordende Europa zijn de verschillende culturen de vaste elementen. Wij zijn geen “melting pot”-cultuur als de Amerikaanse. Ik denk dat de nationale talen sterk zullen blijven. Het Nederlands is en blijft de taal waarin we onze kinderen opvoeden. Maar toch zal het Nederlands in de toekomst meer dan ooit z'n verdedigers moeten hebben.’

Maar hoe komt het dat de Nederlanders niet prat gaan op hun taal en cultuur, zoals de Zweden en de Denen?

‘Dat heeft te maken met onze bijzondere geografische positie. Ik heb twee teksten opgenomen van Vermeylen en Huizinga. Die handelen daar ook over. Vermeylen pleitte in 1901 voor de cultivering en koestering van eigen taal en cultuur vanwege die unieke positie. Hij schreef: “We willen Vlamingen zijn, om Europeeërs te worden.” Huizinga situeert Nederland in de taaldelta van Europa, waar de drie grootmachten - het Frans, het Duits en het Engels - samenvloeien. Zijn stelling is dat Nederland bemiddelaar is vanwege die positie en de eigenheid. Het waarborgt een soort neutraliteit. Maar nu zijn er natuurlijk mensen, vooral in de wereld van handel en industrie, die zich helemaal op de andere taalwerelden richten en hun eigen taal onbelangrijk vinden. Ze willen kosmopolitisch zijn en dat etaleren. Ik vind dat wij Nederlanders ons te veel accommoderen aan de ons omringende wereld. Daar moeten we tegenwicht tegen bieden. Met mijn bundel heb ik daar een bijdrage aan willen leveren. Ik beschouw het boek als een bescheiden taalmonumentje.’

A.M. Hagen, O schone moedertaal. Lofzangen op het Nederlands 1500-2000. Amsterdam, Contact, 1999. ISBN 90 254 9677 6