Onze Taal. Jaargang 69

[p. 334]

Vijf eeuwen lofliederen op het Nederlands
De voortreffelijkheid van onze taal

Jan Erik Grezel

Hoe trots zijn de Nederlander en de Vlaming op hun moedertaal? Die vraag beantwoordt prof. dr. A.M. Hagen in O schone moedertaal, een bundel met een ruime keus uit vijf eeuwen Nederlandse ‘taalroem’.

Wie zou het Nederlands ‘de moeder aller talen’ durven noemen? De Brabantse geneeskundige Becanus (1518-1572) zag geen been in deze bewering. Hij kwam, via een omstandig betoog, tot de volgende slotsom: Adam en Eva spraken een soort Nederlands in het paradijs. In 1586, in de tijd dat de wereld van de wetenschap een Latijns bolwerk was, pleitte Hendrik Laurensz. Spiegel voor invoering van het Nederlands als voertaal op de universiteit. Niet veel later stelde de wis- en waterstaatkundige Simon Stevin dat het Nederlands bij uitstek geschikt was als wetenschapstaal.

Anno 2000 lijkt de taaltrots ver te zoeken. Luidruchtige loftuitingen zoekt men tevergeefs in de literatuur van vandaag. Het is dan ook opmerkelijk dat onze voorouders wél in alle toonaarden de loftrompet gestoken hebben over hun moedertaal. Daarbij hebben ze zich voortdurend afgezet tegen andere talen. Maar ook de grote politieke en culturele ontwikkelingen, zoals de Franse tijd of de Vlaamse Beweging, hebben hun stempel gedrukt op deze grillige zijtak van de literatuur.

‘Snorkend neusgebrom’

Met Becanus is de toon meteen gezet. Het Nederlands moet in de zestiende eeuw nog een status verwerven tegenover het Latijn. Maar de strijd richt zich ook tegen de andere klassieke talen: het Grieks en het Hebreeuws. Vanaf de zeventiende eeuw moet het Frans het ontgelden. Dat wordt, evenals het Italiaans en het Spaans, afgeschilderd als pover soldatenlatijn, een ‘schuimtaal’ die barst van de leenwoorden uit het Latijn. Het anti-Franse hoogtepunt valt begrijpelijkerwijs aan het begin van de negentiende eeuw. Bilderdijk bespot het ‘rochlend keelgegrom’ en ‘snorkend neusgebrom’ van het Frans. Elke Nederlandse dichter moet zich gelukkig prijzen met zijn moedertaal. ‘De rijkheid, de nadruk, de keus van bewoordingen, die onze overschoone Moedersprake hem aanbiedt; het schilderende van hare klanken en toonvallen, het verheffende van hare beelden en toespelingen...’

In de twintigste eeuw wordt het Duits de katalysator. Mijlpaal is het artikel ‘Het paard van Troje’ van de journalist C.K. Elout, dat in december 1930 in het Algemeen Handelsblad verscheen: ‘Door verschillende invalspoorten - de wetenschap, het leger (...), de muziek, de techniek en vooral door handel en industrie - dringt de Duitsche vorm der Germaanse cultuur ons land, ons volk en daarmede ons eigen wezen binnen.’ Zijn vrees voor Duitse invloed staat in 1931 aan de wieg van het Genootschap Onze Taal.

En tegenwoordig zorgt het Engels voor het vijandbeeld. Elouts citaat geldt, met vervanging van Duits en Germaans door Engels en Angelsaksisch, volgens velen nog steeds. In zekere zin zou je de ‘anglomanie’ een zegen voor de voorvechters van het Nederlands kunnen noemen.

Straetloopster

In Hagens bundel zien we de aard van de ‘lofzangen’ steeds veranderen. In sommige perioden neigen die meer naar waarschuwingen voor het gevaar van buitenaf. Op andere momenten wordt de roem van de Nederlandse taal zelf voorwerp van heftige ontboezemingen.

In vele geschriften - zeker van de Vlamingen - zijn de lofprijzingen op onze taal verpakt in patriottistische verzen. De eenheidstaal wordt het symbool van de natie. Volgens Hagen richt dit nationalistische gevoel zich ook tegen het regionale, en dus tegen de dialecten. Maar naast het nationalisme is er in de negentiende eeuw nog een andere ideologie: het protestantisme, dat in de woorden van de dominee-dichters vooral stelling neemt tegen het wufte, frivole Frans. Het Nederlands gold dus ook als symbool van degelijkheid. De vader van de Vlaamse Beweging, Jan Frans Willems, trok de onzedelijkheid van de Fransen aldus door naar de Franse taal: ‘Dit zien wij bij de Franse natie: haar zedenbederf (...) heeft reeds lang het woord fille ten kwade geduid, en daarentegen, de op ontucht afgerichte straetloopster tot den rang van hofdame (courtisane) verheven!’

Smidse

Hagen vond in het werk van Cornelis Loots (we schrijven 1810) ‘het langste en heftigste gedicht over onze taal, veertig tienregelige strofen, doorzinderd van taal- en vaderlandsliefde’. De twintigste-eeuwse lofzangen worden gekenmerkt door ingetogenheid. ‘De expliciete lof wijkt voor een meer impliciete demonstratie van de creatieve kracht van taal. De taal behoort niet de dichter toe, maar de dichter de taal.’ Dat wordt treffend uitgedrukt in het volgende gedicht van A. Roland Holst:

Mijn ziel moge altijd dankbaar blijven
voor de genade van het woord
dat met mij vecht en aan den lijve
tekeergaat, wie ik toebehoor
en nooit en nimmer kan weerstreven,
dat in de smidse van de taal
het vuur stookt van mijn oude leven
tot aan het slot van mijn verhaal.