Geschiedenis op straat
Barndesteeg
Riemer Reinsma
Een hevige brand in De Rijp, in 1654
Uit: J. Beijerman-Schols e.a., Geschiedenis in beeld. Zwolle, Waanders, 2000
Sommige straatnamen roepen de herinnering aan een drama op. De Amsterdamse straatnaam Barndesteeg herinnert aan een van de vele grote branden die eeuwen geleden hele straten tegelijk in de as legden, in de tijd dat de meeste huizen nog van hout waren en rieten daken hadden. Barnen is een werkwoord dat ‘branden’ betekende en dat na de zeventiende eeuw in onbruik raakte: het had concurrentie gekregen van het modernere woord branden. Gezien de betekenis van de straatnaam lijkt barnde een voltooid deelwoord. We vinden die opvatting bij G.H. Kurtz en J.J. Temminck, in hun boek De straat waarin wij wonen. Alle Haarlemse straatnamen verklaard (1999). Toch is barnde in feite een tegenwoordig deelwoord. Al in de Middeleeuwen verkortte men barnende soms tot barnde. Bovendien komt de Barndesteeg in oude documenten óók voor als Bernendesteeg. De naam betekent dus ‘brandende steeg’, wat het dramatische effect ervan flink verhoogt: het is alsof die vuurzee van eeuwen geleden nog steeds niet uitgeraasd is, en de vlammen verschijnen alsnog op ons netvlies.
Aan een stadsbrand herinnert ook de naam Barnesteeg (in Haarlem en Enkhuizen). Het deelwoord barnde is hier nog wat verder ingekort. Dat we ook hier met een brand te maken hebben, blijkt mede uit het feit dat de Enkhuizense steeg in 1577 nog Berndestraat heette, en die in Haarlem in 1543 Barndestege. Bernen was een nevenvorm van barnen. Vormen met een a en een e bestonden in die tijd heel vaak naast elkaar; we zien dat bijvoorbeeld ook bij de woorden hart en hert, die allebei ‘hart’ én ‘hert’ konden betekenen.
In welk jaar de steegbranden in kwestie precies hebben plaatsgevonden, is moeilijk vast te stellen. De brand in Enkhuizen zou in 1512 gewoed kunnen hebben. Weliswaar had het stadsbestuur al in 1506 een verbod afgekondigd om rieten daken op de huizen aan te brengen, maar dat was kennelijk niet voldoende. In 1532 werd trouwens ook hout als bouwmateriaal voor buitengevels verboden, zoals P.A.M. Zwart meedeelt in zijn boek over Enkhuizense straatnamen (Tussen Hel en Vagevuur, 1986). De brand in Haarlem moet al lang daarvoor zijn geweest. De steeg in Haarlem droeg zijn treurige naam namelijk al in 1454. In dit geval zou de naam kunnen zijn ontstaan na de grote stadsbrand van 1351, of die van 1328.
Het woorddeel barne- komen we ook tegen in Barneveld. Bij de naam van dit dorp hoeven we overigens niet aan vreselijke rampen te denken. Volgens het Plaatsnamenboek van Gerald van Berkel en Kees Samplonius (1989) heeft deze naam te maken met de oude gewoonte om zo nu en dan de hei af te branden, teneinde de grond te kunnen ontginnen.
Auteursrechtelijk beschermd