Onze Taal. Jaargang 69

Witte plekken in de etymologie [2]
Maleise woorden in het Nederlands?

Martin 't Hart - ex-docent Nederlands in Maleisië, Amsterdam

In het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is reeds aangestipt dat de woorden doerak en kras mogelijk een Maleise bron kennen. In recente drukken van de bekendste etymologische woordenboeken, die van Van Dale en Het Spectrum, wordt een Maleise afkomst voor doerak en kras ter zijde geschoven. Misschien is dat ten onrechte.

De etymologie die Van Oosten voor doerak voorstelt, is zeker interessant. De bron zou dan durhaka zijn, dat in het hedendaagse Indonesisch meestal wordt gebruikt in de betekenis ‘ongehoorzaam’: anak durhaka ‘ongehoorzaam kind’. De betekenis in het Maleis lijkt beter overeen te stemmen met de Nederlandse betekenis dan die van het Russische durák ‘domoor, dwaas’, althans als we naar de huidige betekenis in het Nederlands kijken. Het in 1916 verschenen WNT-deel dat doerak behandelt, geeft als betekenis ‘schavuit, loeder’ en verschaft daarbij helaas slechts één vindplaats, uit een artikel uit de NRC van 1903, waarin een stroper zegt: ‘Vuile doerak, waar is jouw maat, hè?... alla fort, gaat 'm zoeke!’ We hebben meer en oudere vindplaatsen nodig om vast te stellen of het Nederlandse doerak naar betekenis dichter bij het Russisch of het Maleis staat.

Maleise afkomst zou inhouden dat een bijvoeglijk naamwoord een zelfstandig naamwoord is geworden. Welnu, dat is niet uitzonderlijk, getuige onder andere baar (‘nieuweling’), dat van baru ‘nieuw’ komt. Dit voorbeeld laat tevens zien dat doerak niet de enige Maleise ontlening zou zijn waarbij de slotklinker is verdwenen.

Het Spectrum Etymologisch Woordenboek geeft voor doerak 1879 als de oudste vindplaats. De tweede helft van de negentiende eeuw was een vruchtbare periode voor de overdracht van Maleise woorden naar het (Indisch-)Nederlands, en niet zelden ging het om aanduidingen van sociale relaties. Negentiende-eeuwse Maleise leenwoorden als totok, gladakker, boedjang en liplap kunnen gerekend worden tot hetzelfde betekenisveld als doerak.

Kortom, op het eerste oog zijn er argumenten die pleiten voor ontlening van doerak uit het Maleis.

Secundair verband

P.J. Veth, van wiens hand in 1889 de studie Uit Oost en West verscheen, was ervan overtuigd dat kras uit het Maleis of het Javaans kwam. Hij gaf maar liefst vier argumenten. Ten eerste is er een overeenkomst in betekenis. Ten tweede komt kras in de betekenis ‘sterk’ in geen enkele andere Germaanse taal voor. Ten derde schijnt het geen oud woord te zijn. En ten vierde is het ‘in deftigen stijl niet gebruikelijk’, en kan kras derhalve gerekend worden tot de ‘uitdrukkingen uit het dagelijksch leven, die, door matrozen of militairen overgebracht, zijn ingedrongen in de volkstaal en doorgaans in het geheel niet, of slechts in komische of satirieke geschriften, ingang hebben gekregen tot de schrijftaal’.

Het derde argument van Veth - de geringe ouderdom van het woord - behoeft toelichting. De oudste vindplaats van kras dateert uit 1664, maar in de betekenis van ‘sterk, flink’ komt het pas sinds 1781 op. Het

[p. 266]

lijkt derhalve waarschijnlijk dat onder invloed van het Maleis een nieuwe betekenis is toegekend aan de reeds bestaande vorm kras. Er is dan sprake van een betekenisontlening, een ‘secundair verband’ zo men wil.

Opmerkelijk aan de redenering van Van Oosten is dat hij in het tegelijkertijd opkomen van kras in het Duits een bewijs ziet voor Maleise invloed. Nu is het ontegenzeggelijk waar dat de VOC emplooi bood aan vele Duitse zeelieden en soldaten, maar slechts weinigen was het gegeven terug te keren in de schoot van het vaderland. Onder hen die wel terugkeerden, waren er die een kapitaaltje hadden vergaard en maatschappelijk aanzien wisten te verwerven, maar of hun uitstraling ook voldoende sterk was om sporen in het Duitse lexicon achter te laten, valt te betwijfelen. Het is mij niet bekend dat er verder rechtstreeks uit het Maleis geleende woorden in het Duits zijn aangetroffen.

Overigens speelde het Nederlands als omgangstaal onder de Europeanen in Indië maar een kleine rol. Tot ver in de achttiende eeuw was Portugees de lingua franca van de multiculturele smeltkroes Batavia.

Naast doerak en kras zijn er nog een aantal woorden waarbij invloed van het Maleis een rol kan hebben gespeeld, hetgeen niet overal wordt erkend. Ik bespreek kort amper, snoeshaan en winkel van Sinkel.

Amper

De eerdergenoemde P.J. Veth opperde reeds in 1867 dat amper van het Maleise hampir ‘bijna’ zou kunnen afstammen. In het Afrikaans is hampir amper geworden in de betekenis ‘bijna’. Een amperbroekie is een slipje. Het woord zou, al dan niet via het Afrikaans, in het Nederlands zijn overgenomen met een betekenisverschuiving naar ‘nauwelijks, ternauwernood’. In een variëteit van het Nederlands als de sterk door het Maleis beïnvloede marinetaal betekent amper overigens ook ‘bijna’. Ook een autoriteit op het gebied van Indisch-Nederlands als Prick van Wely twijfelt niet aan een Maleise afkomst. Hij verwondert er zich anno 1906 over dat amper niet in de woordenboeken voorkomt. In het supplement op het eerste deel van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (uit 1956) staat het wel en wordt ook de mogelijkheid van Maleise invloed opengehouden.

De meeste populaire etymologische woordenboeken willen echter niet van Maleise invloed weten. De reden daarvoor is dat het woord op grote schaal in het Zuid-Nederlands is verbreid, waar ook de vorm amperkens bestaat. Maar omdat amper zoals zo veel Maleise leenwoorden een typisch spreektaalwoord is geweest, moet het in het Nederlands al langer bestaan dan uit de oudste schriftelijke bewijsplaatsen blijkt. Juist het voorkomen in het Afrikaans doet vermoeden dat het al in de VOC-tijd is ontleend. De ouderdom van het woord zou tevens verklaren waarom het ook in het Zuid-Nederlands is ingeburgerd. Tussen haakjes: de oudste datering die nu in de etymologische woordenboeken staat vermeld, 1771, is gebaseerd op een tekst in het Kaapse Hollands.

Snoeshaan

Bij het woord snoeshaan zou zich, evenals bij kras, een soort betekenisontlening uit het Maleis kunnen hebben voorgedaan. De oudste datering, 1617, is eigenlijk te vroeg voor een Maleis leenwoord en de afleiding uit het Nieuwhoogduitse Schnauzhahn ‘bluffer, praler’ (1563), die de etymologische woordenboeken geven, lijkt onomstotelijk juist. Maar is er toch niet iets voor te zeggen dat de uitdrukking ‘een vreemde snoeshaan’ iets te maken heeft met de hoogste van de Javaanse vorsten, die pronkte met zijn rijkdommen en schitterde met een bizarre uitdossing, en die de titel Soesoehoenan droeg? Is het niet denkbaar dat de Europeanen in Indië soesoehoenan verbasterden tot het in het Nederlands reeds bestaande snoeshaan? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft als tweede betekenis ‘iemand die prat gaat op zijn kleeding en voorkomen; pronker, praler’. Is onder invloed van het Javaanse soesoehoenan het woord snoeshaan nieuw leven ingeblazen en is het daarom in het Nederlands blijven bestaan, terwijl een equivalent in het twintigste-eeuwse Duits afwezig lijkt te zijn?

Sinkel

De zinsnede ‘in de winkel van Sinkel is alles te koop’ komt uit een versje. Maar hoe komt die ‘Sinkel’ in het versje? Is dat uitsluitend omdat het zo aardig rijmt op winkel of is die naam geïnspireerd op het begrip singkè (ook wel gespeld singkeh), waarmee in Nederlands-Indië een pas gearriveerde Chinese immigrant werd aangeduid, die vaak een bestaan trachtte op te bouwen als kleine handelaar? De oorsprong van dit woord is het Chinese xin ke ‘nieuwe gast’. Wie in Zuidoost-Azië weleens zo'n Chinees winkeltje is binnengelopen waar van alles te koop is, weet dat niets de essentie van de uitdrukking winkel van Sinkel beter raakt.