Onze Taal. Jaargang 69

Witte plekken in de etymologie [1]
De herkomst van doerak en kras

Frits van Oosten - indoloog, Apeldoorn

De etymologie heeft van veel woorden de herkomst nauwkeurig in kaart gebracht. Maar er zijn nog wel wat witte plekken. Neem nu doerak en kras. Geen enkel etymologisch woordenboek weet precies waar die woorden vandaan komen. Uit het Russisch? Uit het Latijn? Of uit het Maleis? Een indoloog pleit voor het laatste; een gewezen docent Nederlands in Maleisië reageert erop, en komt met een paar vergelijkbare gevallen.

De etymologische wetenschap heeft indrukwekkende resultaten behaald. De herkomst van veel woorden is inmiddels bekend. Vaak ligt die in een verwante, maar soms ook in een niet-verwante taal. Er blijven evenwel gevallen over waar geleerden geen raad mee weten. De woorden doerak en kras (in ‘een krasse bewering’) bijvoorbeeld; geen enkel etymologisch woordenboek geeft uitsluitsel over de herkomst van deze woorden.

Doerak

Doerak is in het Nederlands een benaming voor ‘gemene vent’ of ‘schavuit’ en is voor het eerst in 1879 waargenomen. In alle Europese talen is er maar één woord dat erop lijkt: het Russische durák, maar dat betekent iets anders, namelijk ‘domoor, dwaas’. In de etymologische woordenboeken staat dat het woord ‘vermoedelijk’ dan wel ‘waarschijnlijk’ is overgenomen van de kozakken, toen die (een korte periode) op doortocht in Nederland zijn geweest bij de bevrijding van de napoleontische overheersing. Maar ik acht de overname van het Maleise en Javaanse woord durhaka veel waarschijnlijker. Dit woord staat voor ‘oproerig, opstandig, weerspannig’ en is zelf weer ontleend aan het Sanskriet. Generaties van Nederlanders die werkzaam waren bij bestuur, politie, justitie, zending en missie en in de ondernemerswereld in Oost-Indië hebben met dit begrip te maken gehad. Het ligt voor de hand dat doerak in het Nederlands terechtgekomen is tijdens deze langdurige en intensieve betrekkingen en niet tijdens het vluchtige contact met de kozakken.

Kras

Dan het bijvoeglijk naamwoord kras, zoals het gebruikt wordt in ‘Dat is kras!’ Alle etymologische woordenboeken brengen dit woord in verband met het Latijnse crassus, dat niet ‘sterk, stevig’ betekent, zoals in het Nederlandse kras, maar ‘vet, dik, vergaand’. Het etymologische woordenboek van Franck en Van Wijk (1912) zegt: ‘In sommige uitdrukkingen kan Maleis kĕras “stijf, onbuigzaam, stevig, vast, sterk” invloed hebben gehad.’ Maar De Vries is daar in zijn etymologisch woordenboek (1971) niet zo zeker van: ‘Verband met Maleis kĕras kan ten hoogste secundair zijn.’ Volgens De Vries is het ‘niet onwaarschijnlijk’ dat de herkomst primair in het Nieuwhoogduits ge-

[p. 265]

zocht moet worden, omdat het Duitse krasz in dezelfde tijd opkwam als het Nederlandse kras, namelijk in de achttiende eeuw. Dit oordeel lijkt me te vlot. Als een uitdrukking zich tezelfdertijd in het Nederlands en het Duits voordoet, lijkt een gemeenschappelijke bron waarschijnlijker.

Bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) werkten veel zeelieden en soldaten uit Duitstalige landen. J. van Goor schrijft in zijn boek De Nederlandse koloniën dat er in de tweede helft van de achttiende eeuw zelfs meer buitenlanders dan Nederlanders bij de VOC werkten: ‘Van de ruim tachtigduizend man bijvoorbeeld die tussen 1765 en 1775 werden aangenomen, waren vijftigduizend van elders afkomstig. Deze uitbreiding was vooral een gevolg van de toestroom van Duitsers. Zij werden gerekruteerd uit de vele tienduizenden die jaarlijks naar de Republiek kwamen voor werk.’ In de Duitse literatuur wordt dit ‘Hollandgängerei’ genoemd.

De omgangstaal onder Europeanen in Indië was Nederlands. Hoewel de Europeanen het Maleis vaak gebrekkig beheersten, was er geen ‘Indischman’ die het woord kĕras niet kende. Repatriërende Nederlanders en Duitsers zullen het gelanceerd hebben, ieder in de eigen taal.

Illustratie: Matthijs Sluiter