Onze Taal. Jaargang 69

[p. 262]

Wolfskinderen
Wat in het wild opgegroeide kinderen ons vertellen over het menselijk taalvermogen

Marijke J. van der Wal - Universiteit Leiden

In het jaar 1717 werd door boeren in Kranenburg nabij Zwolle een achttienjarig meisje gevangengenomen dat jarenlang alleen in de wildernis had geleefd. Voorzover bekend is het ‘Kranenburgse meisje’ het enige Nederlandse voorbeeld van een zogeheten wolfskind: een kind dat is opgegroeid zonder normaal menselijk contact. Missen zulke kinderen cruciale menselijke vaardigheden? En hoe zit het met hun taalvermogen?

Wat gebeurt er met kinderen die verstoken van alle menselijk contact opgroeien? Welke vermogens ontwikkelen ze spontaan en welke vaardigheden blijven voor altijd onbereikbaar? Dit zijn vragen uit het eeuwenoude ‘nature-nurture’-debat: welke menselijke eigenschappen volgen uit de natuur en welke worden door opvoeding verworven? De wetenschappelijke fascinatie voor deze kwestie heeft in het verleden gruwelijke experimenten opgeleverd. Zo wilde in de zevende eeuw voor Christus de Egyptische farao Psammetichus I weten welke taal de oudste ter wereld was. Hij liet daartoe twee pasgeboren kinderen geheel van de wereld afzonderen. Ze werden gevoed door een herder, die niet met hen mocht spreken, en leefden tussen de geiten. Hun eerste woordje was bèkos. Dat bleek in het Phrygisch, een nu uitgestorven taal uit het noordwesten van Turkije, het woord voor ‘brood’ te zijn. Conclusie: het Phrygisch was de oudste taal. Van de kinderen is niets meer vernomen.

Kaspar Hauser, misschien wel het bekendste wolfskind.

Sociaal ingestelde wolven

Net zo schrijnend zijn gevallen als dat van de dertienjarige Genie, die in 1970 in Los Angeles gevonden werd. Zij had haar hele leven in afzondering geleefd en was ernstig verwaarloosd. Er was nauwelijks tegen haar gesproken en ze had nooit met andere kinderen gespeeld. Ze kon dan ook niet veel meer uitbrengen dan onverstaanbare klanken en een enkel woord.

Naast deze slachtoffers van mishandeling zijn er ook voorbeelden van kinderen die min of meer zelfstandig, ‘in het wild’ opgroeien; te vondeling gelegd overleven ze in de natuur, en worden ze soms door dieren opgevoed. In het bijzonder de sociaal ingestelde wolven hebben de naam om vreemde elementen in hun roedel op te nemen. Al uit de Oudheid stamt het verhaal over de tweeling Romulus en Remus, de latere stichters van de stad Rome, die door een wolvin werden gezoogd. Vandaar de populaire naam wolfskinderen voor in het wild opgroeiende kinderen. De Engelse term is feral children (‘wilde kinderen’).

De bekendste Europese wolfskinderen zijn Wilde Peter van Hannover, die in 1724 in Hameln werd aangetroffen, de zestienjarige Kaspar Hauser, die in 1828

Wilde Peter, die aan het hof van George I in Londen was terechtgekomen, zou slechts de woorden Peter, ki scho (‘King George’) en qui ca (‘Queen Caroline’) geleerd hebben.

in Neurenberg opdook, en de in 1799 ontdekte Victor van Aveyron. Deze laatste kwam onder de hoede van de Parijse arts Jean-Marie Itard, die uitvoerig verslag deed van zijn ervaringen met Victor. Daardoor zijn we vrij goed op de hoogte van Victors reacties op alle pogingen om hem aangepast gedrag en taalbegrip bij te brengen.

Prijsvraag

Ook over het Kranenburgse meisje, voorzover bekend het enige Nederlandse voorbeeld van een wolfskind, is uitvoerig gepubliceerd. In het jaar 1717 werd ze als achttienjarige door boeren in Kranenburg nabij Zwolle gevangengenomen, nadat ze jarenlang alleen in de wildernis had geleefd. Ze was bijna geheel naakt, had

[p. 263]

een donkere, ruwe huid en at aanvankelijk gras en bladeren. Ze sprak wel, maar niemand kon begrijpen wat ze zei.

Haar gevangenneming en overbrenging naar Zwolle trok veel publieke aandacht. In de vakliteratuur wordt ze Puella Trans-Isalana, ‘het Overijsselse meisje’, genoemd.

Voor achttiende-eeuwers was het Kranenburgse meisje een overtuigend voorbeeld van een ‘wild mens’ (een ‘homo ferus’), die in het gangbare classificatiesysteem van Carolus Linnaeus ‘viervoetig, stom [d.w.z. niet sprekend] en harig’ was. Wetenschappers hoopten bij deze wilde mensen iets te weten te komen over de oorspronkelijke toestand van de mens. Daarbij was de kwestie van het menselijk taalvermogen zeker niet de minst belangrijke: er was een discussie gaande over de vraag of taal moest worden beschouwd als een menselijke uitvinding dan wel als een goddelijke gave. Om licht op deze zaak te werpen schreef de Berlijnse Academie van Wetenschappen in 1769 zelfs een prijsvraag uit met als probleemstelling: zijn mensen die teruggeworpen zijn op hun natuurlijke vermogens, in staat om taal uit te vinden? Konden wilde kinderen als bewijsmateriaal in deze kwestie fungeren?

Peter, ki scho, qui ca

Op het eerste gezicht leek de ‘sprakeloze’ toestand van wolfskinderen een bewijs voor de stelling dat mensen niet in staat zijn om vanuit het niets een taal te ontwikkelen. Maar ook in de achttiende eeuw zag men in dat deze gevolgtrekking te eenvoudig was. Terecht voerde men aan dat het ontbreken van taalvermogen te wijten was aan de afzondering van de wolfskinderen. Als men meerdere kinderen bij elkaar zou laten opgroeien zonder enig taalaanbod, dan zouden ze onderling zeker een eigen taal ontwikkelen. Ook hedendaagse taalkundigen twijfelen niet aan dit basale menselijke vermogen om in onderling contact een nieuwe taal te vormen.

Maar hoe verging het de ‘sprakeloze’ wolfskinderen als zij na hun afzondering enige tijd in een talige, menselijke omgeving hadden verkeerd? Konden zij de schade inhalen en vlekkeloos leren spreken? Veel taalkundigen nemen aan dat er een kritische periode bestaat voor de verwerving van de moedertaal (de eerste taal). Na die periode, die verondersteld wordt zo rond de puberteit te eindigen, zou een kind nooit meer perfect een moedertaal kunnen leren.

Over de wolfskinderen uit het verleden hebben we slechts schaarse gegevens. Wilde Peter, die aan het hof van George I in Londen was terechtgekomen, zou slechts de woorden Peter, ki scho (‘King George’) en qui ca (‘Queen Caroline’) geleerd hebben. Victor van Aveyron kon na jarenlange training, tot grote teleurstelling van Itard, slechts lait en O Dieu uitbrengen. Wel zou hij gereageerd hebben op geschreven tekst waarin werd gevraagd eenvoudige taken uit te voeren, zoals het oppakken van een sleutel.

De taalontwikkeling van de hierboven genoemde Genie, om wie in de jaren zeventig de linguïsten zich verdrongen, ging een stuk verder. Zij was in staat om haar woordenschat aanzienlijk uit te breiden. Toch kon ook zij nooit normale zinnen construeren. Of dit een bewijs vormt voor de kritische periode of dat het een gevolg is van onjuiste begeleiding, is nog altijd onderwerp van discussie.

De kritische periode

Kinderen leren taal op een andere manier dan volwassenen. Ze kennen geen bewuste regeltjes en leren geen lange rijtjes woorden van buiten, maar pikken alles spelenderwijs op uit hun omgeving. Na hun puberteit verandert dat vrij plotseling. Het ‘automatische’ leervermogen voor taal neemt drastisch af, en nieuwe talen kunnen slechts met moeite worden aangeleerd. De periode tot de puberteit wordt als het gaat om het leren van taal de ‘kritische periode’ genoemd.

Taalonderzoekers zijn het nog niet eens over de aard van dit verschijnsel. Heeft het een biologische basis, zoals je zou kunnen denken op grond van het abrupte einde in de puberteit, of gaat op een gegeven moment de reeds verworven taal ‘in de weg zitten’? Het is in ieder geval niet zo dat het menselijk brein maar één taal kan bevatten: kinderen die in een meertalige omgeving opgroeien, kunnen meerdere talen tegelijk leren beheersen.

Wolfskinderen lijken ons antwoord te kunnen geven op de vraag of de kritische periode inderdaad een gevolg is van de taal die ‘in de weg zit’. Meestal hebben ze nog geen enkele taal verworven, dus zou een wolfskind na de puberteit gemakkelijker een eerste taal moeten kunnen leren dan een normaal leeftijdgenootje een tweede taal. Helaas lopen wolfskinderen meestal ook op andere terreinen van hun ontwikkeling sterk achter, dus een falen kan ook aan andere factoren toegeschreven worden.

Het in 1799 ontdekte wolfskind Victor van Aveyron. Hij kwam onder de hoede van de Parijse arts Jean-Marie Itard, die uitvoerig verslag deed van zijn ervaringen met Victor. Daardoor zijn we vrij goed op de hoogte van diens verdere ontwikkeling.

Goede omgangsvormen

En hoe stond het met de taalontwikkeling van het Overijsselse meisje? Is daar iets over te achterhalen? Twee Antwerpse drukkers zagen wel brood in het sensationele verhaal en publiceerden twee pamfletten: het ongedateerde Cort verhael van de geboorte neminghe ende vindinghe van Anna Maria Jennaert, en het in 1721 verschenen Wonderlyk geval van een wilde dochter, omtrent 18 jaaren oud zynde, dewelke is weggenomen binnen Antwerpen den 5 Mey 1700.

Volgens de pamfletten werd Anna Maria Jennaert, geboren op 18 oktober 1698 in Antwerpen, gekidnapt toen zij zestien maanden oud was. Alle pogingen van haar ouders om haar terug te vinden liepen op niets uit. Krantenberichten over de ontdekking van het Kranenburgse meisje zetten haar familieleden jaren later weer op haar spoor. Haar moeder reisde naar Zwolle af en herkende in het wilde meisje onmiddellijk haar dochter aan een paar opmerkelijke fysieke kenmerken, zoals twee samengegroeide tenen aan haar linkervoet. Er zijn historische gegevens (zoals rekeningen die bewaard zijn gebleven in het Zwolse Ge-

[p. 264]

meentearchief) die de authenticiteit van deze geschiedenis bewijzen.

Uit de pamfletten komen we verder te weten dat het Nederlandse wolfskind tijd nodig had om aan gewoon eten te wennen en dol was op sla en andere groene groentes. Hoewel ze ‘spraeckeloos’ was, maakte ze wel geluiden, maar produceerde alleen betekenisloze, ongearticuleerde woorden. Bij diverse gelegenheden bleek ze wel verstandig te reageren: op weg met haar moeder naar Antwerpen vroeg ze bij een splitsing met gebaren welke richting ze uit moesten gaan. Na enkele maanden veranderde haar zwarte huidskleur en werd haar huid zachter. Ze leerde goede omgangsvormen zoals buigen en kussen, en deed de dingen die haar werden opgedragen. Zij bleek dus in staat om te leren, en was daarmee, kunnen wij constateren, een redelijk, dat wil zeggen met rede begiftigd menselijk wezen.

Wat taalkundigen vooral interesseert, is dat het meisje weliswaar aanvankelijk slechts onbegrijpelijke geluiden uitstootte, maar na enige tijd de tekens verstond die haar gegeven werden. Het pamflet van 1721 vermeldt dat zij heeft leren spinnen, en voegt daar hoopvol aan toe: ‘Men word ook gewaar dat sy begint eenige Woorden te spreken. God geve dat sy haast [= spoedig] tot spraake komt, om alsoo van hair te konnen weten, op wat Wyse sy geraakt is in de Wildernissen en Bergen, daar men haar gevonden heeft.’ Meer nog dan het antwoord op de laatste vraag hadden wij willen weten of zij het niveau van een beperkte woordenschat is ontstegen en tot het formuleren van grammaticaal correcte zinnen in staat is geweest. Het antwoord op die vraag heeft het enige Nederlandse wolfskind echter mee in haar graf genomen.

Nadere gegevens over het onderzoek van Marijke van der Wal naar het Nederlandse wolfskind zijn te vinden in haar artikel ‘Feral Children and the Origin of Language Debate: the Case of the Puella Trans-Isalana or the Kranenburg Girl (1717)’, in: G. Hassler & P. Schmitter (eds.), Sprachdiskussion und Beschreibung von Sprachen im 17. und 18. Jahrhundert, Münster, Nodus, 1999.