Onze Taal. Jaargang 69

[p. 228]

Verse woorden
Alles van waarde is weerloos

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Niet alleen nieuwe woorden leveren een belangrijke bijdrage aan een nieuwe editie van het woordenboek. Het toevoegen van betekenissen, betekenisnuances en idioom (vaste verbindingen en uitdrukkingen), en het verrijken en systematiseren van de bestaande informatie kunnen het informatiegehalte eveneens flink verhogen. Maar ook citaten uit (literaire) teksten maken deel uit van een volledige taalbeschrijving, vooral als het gaat om citaten die vanuit hun oorspronkelijke literaire context in de algemene taal zijn doorgedrongen. ‘Tussen droom en daad...’, ‘Een nieuwe lente...’, ‘Denkend aan Holland...’, ‘Jongens waren we, maar...’ - het zijn inmiddels klassieke passages die heel wat taalgebruikers (her)kennen uit gedichten of romans.

Maar veel van die citaten zijn ook een eigen en soms gedeeltelijk anoniem leven gaan leiden buiten de literatuur. Daarbij komt het zelfs voor dat het oorspronkelijke citaat wordt gepresenteerd als een uitdrukking of gezegde. Van sommige citaten zijn bovendien varianten in omloop, die al dan niet het resultaat zijn van bewuste toespelingen. Is dat het geval, dan is het citaat onderdeel van het taaleigen geworden en verdient het een beschrijving in het woordenboek. Het is dan ook geen wonder dat lexicografen geïnteresseerd zijn in (literaire) citaten en die niet alleen beschouwen als bron, maar ook als materiaal voor het woordenboek.

Cultureel erfgoed

Sommige literaire passages spreken blijkbaar zo tot de verbeelding dat taalgebruikers ze onthouden en in hun eigen teksten hergebruiken. Soms onder verwijzing naar de oorspronkelijke auteur, maar ook vaak anoniem. Zo staat in een krantenartikel over fotografie: ‘De camera bracht het in beeld, het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven.’ (Trouw, 3-6-1997) Dit krantencitaat bevat een anonieme maar vrijwel letterlijke verwijzing naar het slot van De avonden van Gerard Reve, waar over de hoofdpersoon te lezen is: ‘“Het is gezien,” mompelde hij, “het is niet onopgemerkt gebleven.”’ Het feit dat zo'n citaat zich blijkbaar leent als basis voor anonieme toespelingen in andere teksten, maakt het interessant voor de woordenboekmaker. Zeker als een passage wat vaker anoniem en al dan niet bewust vervormd in andere teksten opduikt, hoort die blijkbaar tot het culturele erfgoed en verdient ze een vermelding en zo nodig een verklaring in het woordenboek. Daarom zoeken woordenboekmakers in kranten en tijdschriften niet alleen naar nieuwe woorden, betekenissen en uitdrukkingen, maar ook naar toespelingen op passages uit literair werk.

‘Een nieuwe lente...’

Soms herkent een schrijver of journalist een bepaalde formulering niet meer als citaat. Wie een tijdje let op de woordcombinatie ‘een nieuwe lente...’ - u weet wel, de eerste regel van Gorters ‘Mei’: ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ - zal zich al snel niet meer verbazen wanneer dit oorspronkelijke citaat in krant of tijdschrift als traditioneel idioom wordt gekwalificeerd. En dan niet alleen in het plaatselijke sufferdje. Nee, zo was in Trouw enige tijd geleden sprake van ‘het oerhollandse spreekwoord “een nieuwe lente, een nieuw geluid”’ (20-8-1994), en in het Algemeen Dagblad stond: ‘Een nieuwe lente, een nieuw geluid. Het is een belegen uitdrukking, maar zij doet het nog steeds.’ (16-4-1998)

Zodra dat idiomatische of welhaast spreekwoordelijke imago van ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ gevestigd is - de vervanging van en uit het citaat door een komma draagt daar trouwens onmiddellijk aan bij - is de weg vrij voor allerhande varianten. Zoals ‘Een nieuwe lente, een nieuwe bank’, waarmee Fortis zich onlangs in commercieel drukwerk presenteerde. Populair in onze taal is inmiddels ook ‘Een nieuwe lente, een nieuw begin’, dat recentelijk in de krant (Rijn en Gouwe, 31-3-1999) als een ‘Nederlands gezegde’ werd gepresenteerd. En waarom ook niet eigenlijk?

Hoe dan ook, voor het woordenboek houdt dit fenomeen in dat een deel van de reeds daarin vermelde citaten herzien moet worden, waarbij ook recht gedaan wordt aan het inmiddels idiomatische karakter van het oorspronkelijke citaat. Bovendien is op basis van geregistreerde toespelingen op citaten een permanente aanvulling van de citaten noodzakelijk.

Oproep

Er moeten in het Nederlands honderden van zulke klassieke (literaire) zinnen bestaan - variërend van ‘'t ruischen van het ranke riet’ (Guido Gezelle) tot ‘wat is natuur nog in dit land?’ (Bloem), van ‘Bestijg den trein nooit zonder uw valies met droomen’ (Van Nijlen) tot ‘De sjimpansee doet niet meer mee’ (Van Ostaijen), van ‘Jongens waren we, maar aardige jongens’ (Nescio) tot ‘Als vader slaapt gelijk een rustig beest’ (Elsschot) en van ‘De dag gaat open als een gouden roos’ (Gorter) tot ‘Puinhopen zien en zingen van mooi weer’ (Nijhoff). Onder meer ten behoeve van een uiteindelijke beschrijving in de grote Van Dale wordt sinds enige tijd een verzameling van enige honderden citaten aangelegd, waarvan een deel inmiddels op de website van Van Dale (www.vandale.nl) is beschreven. Aanvullingen op deze verzameling zijn zeer welkom. Daarom houden wij ons aanbevolen voor suggesties: kent u (literaire) citaten die buiten hun oorspronkelijke context een eigen leven zijn gaan leiden, en dus in andere teksten verwerkt zijn, dan kunt u deze - liefst met enige documentatie - sturen of mailen naar de redactie van Onze Taal.

Zelfwerkzaamheid

Sommige passages behouden in krant of tijdschrift weliswaar hun status van literair citaat, maar ze

[p. 229]

werken blijkbaar tevens prikkelend op onze creativiteit en nodigen uit tot allusies (bewuste toespelingen) en variaties. Dit is vooral het geval als ze - net als gewone uitdrukkingen - gemakkelijk in een zin kunnen worden verwerkt. Een goed voorbeeld daarvan komt uit het gedicht ‘Het huwelijk’ van Willem Elsschot. Dat gedicht bevat de passage ‘... want tussen droom en daad / staan wetten in den weg en praktische bezwaren, / en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, / en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.’ Dit gedeelte wordt regelmatig in zijn geheel aangehaald, bijna als aforisme, maar het bevat drie componenten die ook afzonderlijk een basis voor variaties en allusies vormen: ‘tussen droom en daad’, ‘wetten in de weg en praktische bezwaren’ en ‘weemoedigheid die des avonds komt’. Voorbeelden uit de krant, kunnen dit onmiddellijk bewijzen, zoals: ‘Tussen vraag en aanbod staan weliswaar wetten in de weg, maar geen onoverkomelijke praktische bezwaren.’ (NRC Handelsblad, 25-12-1993) en ‘Het laatste wat ik wil is dat we met weemoedigheid, die niemand kan verklaren, naar onze kleine dorpen gaan kijken.’ (NRC Handelsblad, 29-3-1990) Maar vaak nodigt ook de hele passage van Elsschot uit tot zelfwerkzaamheid. Bij de behandeling van de meest recente belastingplannen van het kabinet verwoordde Kamerlid Jan Marijnissen heel wat kritiek. Hij zei daarbij onder meer: ‘Tussen droom en daad staan belastingwetten en zogenaamde tactische bezwaren, die mijn weemoedigheid zeer goed verklaren.’ (Algemeen Dagblad, 28-1-2000)

Op Herman Gorters ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ wordt na ruim een eeuw nog steeds lustig gevarieerd.
Foto: Fortis Bank

‘Alles van waarde is weerloos’, heeft Lucebert eens geschreven, en dat geldt ook voor literair werk: geen enkele passage, geen enkel aforisme is in beginsel heilig voor journalisten, schrijvers en sprekers, die er in hun eigen teksten toespelingen op kunnen maken of ze vervormen en soms zelfs verminken. Al kan men uit esthetisch oogpunt soms met gemengde gevoelens naar dit fenomeen kijken, uit lexicografisch oogpunt levert het belangrijk en vaak ook leuk materiaal op voor het woordenboek.

Onlangs genoteerd

beurskoningin	bestuursvoorzitster van een beursgenoteerde vennootschap die gedurende zekere tijd veelvuldig in de media optreedt en daardoor (tijdelijk) beeldbepalend is voor de effectenbeurs
boedelheffing	fiscale heffing die de erfgenaam betaalt over een vermogen dat hij of zij erft
bonnetjeshetze	benaming voor een lastercampagne jegens iemand die beschuldigd wordt van onterechte declaraties
import-yuppie	benaming voor in de Europese Unie werkzame werknemers in de informatie- en communicatietechnologie die geworven zijn in landen die niet tot de Europese Unie behoren
overschotmanagement	beheer van dat deel van de overheidsfinanciën dat gevormd wordt door een financieringsoverschot
plofzone	veiligheidszone rond een munitiefabriek of opslagplaats van explosieven
rafelmoord	moord gepleegd op en door iemand uit de marge van de samenleving
schaamtestraf	benaming voor gerechtelijke straffen waarbij een persoon veroordeeld wordt zichzelf publiekelijk als pleger van een bepaald delict bekend te maken
schurkenstaat	terroristische staat
taalbuddy	moedertaalspreker die met een allochtoon activiteiten onderneemt waarbij de laatste zijn taalvaardigheid in het Nederlands kan oefenen