Onze Taal. Jaargang 69

[p. 226]

Laat majesteit zich door een lidwoord voorafgaan?
Een schijnbaar nieuwe aanduiding voor de koningin

Frank Jansen

In de media wordt Hare Majesteit tegenwoordig vaak aangeduid met de term majesteit of de majesteit. Hoe is dat zo gekomen? En gaan we terug naar de tijd van Vondel, die al de Majesteit gebruikte, of is het herboren synoniem van de koningin alweer op zijn retour?

In mei 1994 stond er in de Volkskrant: ‘[Het ontslag van het kabinet] is door de Majesteit in overweging genomen.’ En in dezelfde krant, in dezelfde maand: ‘Toen Dornbush zijn opwachting maakte bij Majesteit (...)’. Het zijn twee voorbeelden van een gewoonte die de afgelopen jaren de kop heeft opgestoken. In de krant en op radio en tv (maar niet in officiële publicaties van de regering) wordt het woord majesteit gebruikt als beschrijvende term om de koningin aan te duiden - met of zonder lidwoord, zoals beide zinnen laten zien. Helemaal nieuw is die gewoonte trouwens niet.

Vondel

Het woord majesteit is via het Franse majesté ontleend aan het Latijnse majestas ‘verhevenheid, waardigheid, aanzien’. Vier eeuwen geleden had het woord behalve de twee algemene, beschrijvende betekenissen ‘waardigheid’ en ‘verheven pracht’ die het woord nu heeft, ook de betekenis van ‘vorst(in)’. Dit kan geïllustreerd worden aan de hand van het volgende verrassende vers van Vondel:

Men moet een' vreedzaem Heer zijn lusten niet besnoeien,
Maer liever queecken. Op zoo eng een leest te schoeien,
Zijn' zin te zetten slechts op eene lantzatin,
Verveelt de Majesteit

In de negentiende eeuw raakt deze mogelijkheid van majesteit als beschrijvend woord, dus met het bepaalde lidwoord de, in onbruik. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) noemt als laatste vindplaats ervan Historische schetsen van Thorbecke, dat verscheen in 1860. Daarna komt het woord in zijn vorstelijke betekenis alleen nog in de volgende omstandigheden voor:

-	Met een verbogen bezittelijk voornaamwoord van de derde persoon: Zijne of Hare Majesteit. Overigens nooit in het meervoud: het is ondenkbaar om een schare gekroonde hoofden met Hunne Majesteiten aan te duiden. Deze eerste gebruiksmogelijkheid van majesteit betreft een titel.
-	Met een verbogen bezittelijk voornaamwoord van de tweede persoon: Uwe Majesteit. Dit is de aanspreekvorm.
-	Zonder lid- of voornaamwoord: Majesteit. Deze vorm is net als de voorgaande alleen mogelijk als aanspreekvorm.

Foto: ANP

Aan deze toestand is in de afgelopen tien, twintig jaar dus een einde gekomen.

Kok?

Hoe kon dat gebeuren? Sommigen verdenken minister-president Kok ervan met deze taalvernieuwing begonnen te zijn. Er zijn er die daaraan zelfs conclusies denken te kunnen verbinden ten aanzien van zijn werkelijke houding tegenover onze staatsvorm. Zo schrijft een Volkskrant-lezer uit Lochem, na de krant op een (ander) foutje betrapt te hebben:

De sociaal-democraten in de redactie vinden de omgang met het Koninklijk Huis blijkbaar nog steeds problematisch. Tijdens de kabinetsformatie van vorig jaar had formateur Kok het over ‘de majesteit’ als hij over de koningin sprak, hoewel ‘hare majesteit’ of ‘de koningin’ de gebruikelijke terminologie is. De halfslachtige coup van Troelstra is blijkbaar nog steeds maatgevend voor de ambivalente houding van de socialisten tegenover het koningshuis.
(de Volkskrant, 9-5-1995)

We zullen nog zien of daar iets in zit, maar het lijkt me onwaarschijnlijk dat Kok in zijn eentje deze taalontwikkeling in gang heeft gezet.

Ik denk eerder dat het zo gegaan is. De traditionele protocollaire aanspreektitel van Nederlandse koninginnen is Majesteit, zo blijkt onder meer uit de

[p. 227]

titulatuurlijsten in alle drukken van het gezaghebbende etiquetteboek Hoe hoort het eigenlijk? Koningin Wilhelmina liet zich zo noemen. En hoewel Majesteit ook bij haar dochter tot het protocol bleef behoren, liet koningin Juliana in de loop van haar koningschap merken geen prijs op Majesteit te stellen, zo blijkt bijvoorbeeld uit de volgende opmerking uit de vijftiende druk uit 1983 van het genoemde etiquetteboek: ‘Sinds koningin Juliana wilde dat zij door haar onderdanen met mevrouw zou worden aangesproken, is die aanspraak voor iedere vrouw voldoende.’

Koningin Beatrix koos een andere stijl dan haar moeder. Om die te beschrijven, kan ik het best de woorden van De Telegraaf lenen: ‘Het is duidelijk dat Beatrix een echte vorstin is. Wilde haar moeder een vrouw van het volk zijn, zij wil De Majesteit zijn.’ (16-8-1998) Beatrix verbood mevrouw als aanspreektitel nooit, maar verzette zich bepaald niet tegen het gebruik van Majesteit. Niet alleen wordt deze aanspreekvorm nu nog door het hof aan incidentele bezoekers geadviseerd, maar ook is het de gewone vorm voor haar naaste medewerkers. Zo herinnert Gijs van der Wiel (ex-hoofd van de Rijksvoorlichtingsdienst) zich hoe hij op een late avond tijdens een staatsbezoek de koningin op de volgende wijze aanspoorde zich terug te trekken: ‘We gaan naar bed Majesteit, vooral U.’ (de Volkskrant, 9-9-1995)

Medewerkers

Het is niet zo moeilijk te zien hoe de gebruiksmogelijkheden van het kale majesteit zich van de aanspreekvorm uitbreiden naar een gewone beschrijvende term. Dat zien we bijvoorbeeld gebeuren bij het tweede majesteit uit het volgende citaat: ‘Majesteit, mogen we onze hal de Willem-Alexanderhal noemen, had de directie van de Jaarbeurs aan de koningin gevraagd. Majesteit liet weten dat ze het een leuk ideetje vond.’ (de Volkskrant, 11-8-1993)

Waarschijnlijk waren de medewerkers van hof en regering de eersten die deze stap zetten. Zij gingen de koningin ook tegenover derden steeds meer aanduiden met majesteit. Zoiets komt meer voor. ‘Kun je pappa even roepen?’, vragen mensen aan een kind dat de telefoon opneemt. Dit majesteit was, zonder lidwoord, een even korte als ondubbelzinnige aanduiding en getuigde daarenboven van respect.

Het taalgebruik van hooggeplaatsten werd snel overgenomen door een ruimere kring van mensen die geen direct contact met de koningin hadden. Omdat deze laatsten geen gelegenheid hadden om haar aan te spreken, had majesteit precies dezelfde gebruiksmogelijkheden als de koningin. Dan wordt het erg aantrekkelijk om beide woorden ook wat het lidwoord betreft gelijk te behandelen, vooral als daarmee het archaïsche hare kan worden vermeden. En zo ontstond de majesteit.

Het is goed mogelijk dat nog iets anders heeft meegespeeld bij het opkomen van de majesteit. Hoe respectvol het lidwoordloze majesteit van hofkringen tegenover derden ook is, er kleeft iets opschepperigs aan. Alsof deze dignitarissen er impliciet mee willen duidelijk maken dat ze geregeld majesteit zeggen, dus in voortdurend contact met haar staan. Door het lidwoord de voor majesteit te zetten, werd het verband met de aanspreektitel wat losser, en het woord neutraler, dus beter bruikbaar. Daarbij komt dat de majesteit zich makkelijker in het zinsverband voegt. Dat zal iedereen beamen die de volgende twee zinnen aandachtig proeft:

Waarom waren die dertig minuutjes Signatuur over de Majesteit in het geheel niet te verdragen?
(de Volkskrant, 18-4-1995)
Waarom waren die dertig minuutjes Signatuur over Majesteit in het geheel niet te verdragen?

In de tweede zin knarst het mijns inziens even na over. Het zal wel geen toeval zijn dat journalisten een kaal Majesteit, dus zonder lidwoord, schrijven aan het begin van de zin.

Toch Kok?

Tot zover de mogelijke ontstaansgeschiedenis. Dan blijft de vraag hoe het nú staat met (de) majesteit. Daarvoor heb ik een telling verricht in drie jaargangen van de Volkskrant op cd-rom. Natuurlijk liet ik Uwe en Hare Majesteit, en majesteit in de andere betekenissen buiten beschouwing. Dat leverde het volgende op:

	1993	1994	1995
majesteit	2	24	20
de majesteit	4	17	5
totaal	6	41	25

(De) majesteit komt het meest voor in 1994, het jaar dat Kok het roer van Lubbers overnam. Dus toch! Misschien is het wel zo interessant dat er geen sprake lijkt te zijn van een voortgezette opmars van de majesteit. Vooral de vorm met het lidwoord neemt verhoudingsgewijs af. Misschien komt dit doordat journalisten zich bewust werden van deze vorm, en besloten hem niet meer te gebruiken. Iets wat daarvoor spreekt, is het feit dat de Volkskrant de majesteit in 1994 tussen aanhalingstekens zet, bijvoorbeeld in: ‘Nu (...) blijkt “de majesteit” heus niet de beroerdste’ (28-5-1994), terwijl dat in 1993 nooit gebeurde.

De teruggang in absolute aantallen heeft volgens mij ook te maken met een andere ontwikkeling. Naarmate (de) majesteit gewoner werd, verloor het zijn respectvolle glans. De combinatie van majesteit met niet de beroerdste in het vorige citaat was daarvan al een voorbeeld. Een subtieler geval zien we in: ‘De Indië-veteranen halen opgelucht adem: Majesteit begint haar staatsbezoek aan Indonesië pas op 12 augustus.’ (de Volkskrant, 1-2-1995) Op de plaats van de dubbele punt wisselt het perspectief. Ervoor beschrijft de journalist de houding van de veteranen, het stukje erna is geschreven vanuit die veteranen, waarmee de journalist niet zo heel erg sympathiseert.

In veel andere gevallen geeft de schrijver van (de) majesteit blijk van een houding ten opzichte van het koningshuis die op zijn minst dubbelzinnig is. Veel van de majesteiten uit 1994 zijn te vinden in de ironische ‘Haagse Tableaus’ over de kabinetsformatie van Jan Tromp. Intussen zien we de majesteit tegenwoordig juist veel in alternatieve publicaties. Ik kwam bijvoorbeeld in 1999 de volgende zin op internet tegen: ‘Dat bleek tijdens de kabinetsformatie van 1994 toen De Majesteit haar kont, pardon haar bibs, afveegde met de adviezen die Haar waren gegeven.’ Zo zien we de vernieuwende respectvolle vorm (de) majesteit afzakken, en de bruikbaarheid in het algemeen verminderen.