Onze Taal. Jaargang 69

‘Een aantal mensen loopt/lopen’
Een helder advies in een oude kwestie

Alexander van den Eshof - Baarn

Is het nu ‘Een aantal mensen lopen op straat’ of ‘Een aantal mensen loopt op straat’? Vaak wordt gedacht dat de laatste mogelijkheid de enige juiste is; een aantal is enkelvoudig en daar richt de persoonsvorm zich naar. Veel mensen wijken echter veelvuldig van deze regel af en gebruiken stug het meervoud. Slordig taalgebruik? Of is er toch iets mis met de regel?

Volgt er na een aantal mensen als onderwerp een meervoudige of een enkelvoudige persoonsvorm? Met andere woorden: ‘loopt’ of ‘lopen’ er een aantal mensen op straat? Deze kwestie houdt Nederlandse taalkundigen al ruim twee eeuwen bezig. In de Statenvertaling van de bijbel (1637) is alleen maar het meervoud te vinden; rond 1800 komt het eerste enkelvoud voor. Sindsdien wint het enkelvoud terrein. In de taaladviesliteratuur wordt er tegenwoordig globaal gezien één grondregel gegeven: het getal van de groep een aantal X richt zich naar de kern van die groep. Maar deze regel is op z'n minst onvolledig. Hij doet niet meer dan achteraf vaststellen dat in bijvoorbeeld ‘Een aantal mensen loopt op straat’ de kern kennelijk wordt gevormd door een aantal en in ‘Een aantal mensen lopen op straat’ door mensen. Het is echter van belang om vooráf te kunnen bepalen wat de kern is, en wat dat voor consequenties heeft voor het getal van de persoonsvorm. Daarom zijn er in de taaladviesliteratuur drie specificaties te vinden.

‘Er loopt een hoop mensen’

De eerste specificatie van de grondregel is de ‘enkelvoudregel’, die onder taalkundigen nauwelijks aanhang heeft en die zegt dat een aantal grammaticaal gezien altijd de kern van het onderwerp is. Volgens deze regel zou ook de zin ‘Er loopt een hoop mensen op straat’ correct zijn, maar dat is hij natuurlijk niet. Deze regel is gebaseerd op een onvolledige analyse van de kwestie.

Ook de tweede regel, de ‘adjectievenregel’, is niet erg populair onder taalkundigen. Hij stelt dat de kern wordt aangewezen door een bijvoeglijk naamwoord. In een groot aantal mensen wordt de kern gevormd door aantal, in een aantal onbeschaafde kerels door kerels. Er is geen enkele logische grond te vinden voor deze regel. In veel gevallen gaat hij op, maar in veel gevallen ook niet. Bovendien biedt de regel geen uitkomst wanneer er geen bijvoeglijk naamwoord aanwezig is (een aantal kerels).

Weinig voorspellende waarde

De ‘eenheid/veelheid-regel’, de derde specificerende regel, wordt wél aangehangen door veel taalkundigen. Volgens deze regel is een aantal de kern van een aantal X wanneer de X als ‘eenheid’ optreden en is X de kern wanneer deze als ‘veelheid’ optreden. In een zin als ‘Een aantal voetballers van Ajax speelt vanavond volgens het Cruijff-model’ vormen de voetballers een eenheid, maar in ‘Een aantal mensen gaan alleen zaterdags winkelen’ vormen de mensen een veelheid. Deze regel heeft het nadeel dat hij weinig voorspellende waarde heeft. In de meerderheid van de gevallen zal de betekenis van de zin niet zo duidelijk zijn als in de twee voorbeelden. Meestal kan men dus uit deze betekenis niet het getal bepalen, maar gaat het andersom. Wanneer er staat ‘Een aantal mensen loopt op straat’ doen ze dat blijkbaar als eenheid en in ‘Een aantal mensen lopen op straat’ als veelheid. Deze regel is dus, net als de grondregel, vooral beschrijvend van aard en daarom niet erg waardevol als adviesregel. Bovendien verklaart de eenheid/veelheid-regel evenmin waarom een aantal de kern zou zijn van een aantal mensen wanneer de mensen als eenheid opereren. Als je aantal door paar vervangt, ontstaat de zin ‘Een paar spelers spelen volgens het Cruijff-model.’ De enkelvoudige variant (‘Een paar spelers speelt...’) is fout, althans wanneer het over meer dan twee spelers gaat. De spelers zouden dus nooit als eenheid kunnen opereren in een zin met een paar. Het lijkt erop dat de eenheid/veelheid-regel is bedacht om een verklaring te vinden voor het naast elkaar voorko-

[p. 225]

men van enkelvoud en meervoud, en niet zozeer om een sluitende regel te geven waarmee taalgebruikers uit de voeten kunnen.

Verkeerd spoor

De eenheid/veelheid-regel illustreert mijns inziens dat taalkundigen jarenlang op een verkeerd spoor hebben gezeten. Bij nader onderzoek blijkt er wel degelijk een regel te zijn die alle gevallen dekt en die bovendien geen conflicten oplevert met het taalgevoel. Ter verduidelijking eerst een zijsprong.

Bij de zinnen ‘Er ligt een hoop takken in het bos’ en ‘Er liggen een hoop takken in het bos’ voelt de taalgebruiker direct aan wat het verschil is. In de eerste zin liggen de takken op een hoop, in de tweede zin is het waarschijnlijker dat de takken her en der verspreid liggen. Dit loopt volledig parallel met de grondregel die zegt dat het getal zich richt naar de kern van de groep. De bepaling kan hier zonder problemen weggelaten worden: ‘Er ligt een hoop in het bos’ versus ‘Er liggen takken in het bos.’

Met de ‘aantal-zinnen’ is in feite hetzelfde aan de hand, alleen is er één groot verschil. Wanneer we in de zin ‘Een aantal mensen loopt op straat’ de bepaling mensen weghalen (wat mogelijk moet zijn omdat aantal de kern is en mensen slechts een nadere bepaling) ontstaat de zin ‘Een aantal loopt op straat.’ Maar dat klinkt vreemd, omdat aantal, zelfstandig gebruikt, uitsluitend een getalsbetekenis heeft. Zie de volgende zin met een bepaald lidwoord: ‘Het aantal knikkers is groot.’ Wanneer aantal een getalsbetekenis heeft en dit woord dus de kern vormt, staat de persoonsvorm altijd in het enkelvoud. De bepaling (in de voorbeeldzin knikkers) is in dit soort zinnen altijd weg te laten. De bepaalde variant (het aantal) is dus altijd enkelvoudig.

Waterdichte regel

Hoe zit het nu met zinnen waarin een aantal voorkomt, dus met een onbepaald lidwoord? Moet je in die gevallen dan altijd het meervoud gebruiken? Nee, niet altijd. Kijk maar naar de zin ‘Een groter aantal verkeersslachtoffers zou de gemeente in verlegenheid brengen.’ In deze zin klinkt het meervoud niet juist, en dat is het ook niet. Het zijn niet primair de verkeersslachtoffers die de gemeente in verlegenheid brengen; het grotere aantal is hiervan de oorzaak. Dat laatste is dus de kern. Aantal heeft ook hier een getalsbetekenis. Even checken: de bepaling verkeersslachtoffers is zonder problemen weg te laten. Dergelijke zinnen komen in de praktijk echter maar zeer sporadisch voor. Met andere woorden: het aantal gevallen waarin het enkelvoud is toegestaan, is bijna nihil.

Illustratie: Hein de Kort

De waterdichte regel is dus als volgt: bij een aantal X als onderwerp hoort een meervoudige persoonsvorm, behalve in het zeldzame geval dat er naar de getalswaarde van aantal wordt verwezen (en het meervoud dus onnatuurlijk klinkt). Voor veel schrijvers zal het wel enige moeite kosten om deze nieuwe regel te accepteren, maar gelukkig wordt het schrijven er niet moeilijker op: taalgebruikers hoeven voortaan niet meer ingewikkeld te doen met vage begrippen als ‘eenheid’ en ‘veelheid’. Bovendien dekt de nieuwe regel alle gevallen. Maar de belangrijkste verdienste van de regel is dat hij niet alleen beschrijft, maar - indien gewenst - ook vóórschrijft