Onze Taal. Jaargang 69

[p. 223]

Is dat kosjer, koosjer, kousjer of kosher?
De schrijfwijze van Hebreeuwse en Jiddische woorden

Gerard Verhoeven - voorzitter Stichting Hebreeuwse en Jiddische woorden in het Nederlands

Het Groene Boekje geeft zowel schibbolet als sjibbolet, en ook van veel andere woorden uit het Hebreeuws of Jiddisch bestaan er nog ‘dubbelvormen’. De Stichting Hebreeuwse en Jiddische woorden in het Nederlands wil daar iets aan gaan doen.

De ingrijpendste maar weinig bediscussieerde verandering die de nog steeds omstreden spellingwijziging van 1995 ons gebracht heeft, is de afschaffing van het systeem van de voorkeur- en toegelaten spelling. U weet nog wel hoe dat zat: produkt met een k had de voorkeur, maar product met een c mocht ook; particulier met een c had de voorkeur, maar partikulier met een k was ook toegestaan. Uit onderzoek (zie het rapport Speling in de spelling, 1988) bleek dat de meerderheid van de Nederlandstaligen één vaste schrijfwijze wilde voor een woord; of dat de voorkeur- of de toegelaten spelling was, kon de ondervraagden minder schelen. En zo geschiedde.

Toch nog dubbelvormen

Toch zijn de dubbelvormen niet helemaal verdwenen. In de Woordenlijst Nederlandse taal (het ‘Groene Boekje’) uit 1995 treffen we vormen aan als schibbolet naast sjibbolet en kosjer naast koosjer en kousjer. En als we andere toonaangevende woordenboeken erbij halen, dan wordt het aantal verschillende spellingen voor de woorden uit het Hebreeuws of Jiddisch nog veel groter. We vinden bar mitswa naast bar mitzwa, gotspe naast chotspe en Poeriem naast Purim. Het toppunt is wel het woord togus (de spelling van de Woordenlijst en de Spellingwijzer Onze Taal). In andere woordenboeken vond ik ook toges, tochus, tooches, tokus en tokes. Liefst zes verschillende spellingen, maar misschien gaan de laatste twee terug op een andere uitspraak en mogen we die dus niet meetellen. Dan nog blijven er vier over!

Hoe komt het nu dat bij deze woorden het algemeen gehuldigde principe van de uniformiteit afwezig is? Bij eigennamen die afkomstig zijn uit taalgebieden waar een ander schrift wordt gehanteerd, zijn we gewend aan een dergelijke variatie. We schrijven zowel Kadaffi als Khadaffi; Netanjahoe (Trouw) als Netanyahu (NRC Handelsblad); Nehroe als Nehru. Een nog beter voorbeeld is Tsjaikovski, wiens naam ook wel geschreven wordt als Tsjaikowsky, Tchaikowsky of Tchaikovsky. En als we over de grens kijken, kunnen we er nog meer aan toevoegen; in platenzaken in Italië treffen we werk aan van Ciaikovski.

Transcriptie

Dat voert ons meteen naar de bron van deze verwarring: verschillende landen (taalgebieden) hanteren verschillende transcriptiesystemen. Weliswaar hebben veel landen met een niet-Latijns alfabet via de Verenigde Naties de voorkeur uitgesproken voor het gebruik van een welomschreven transcriptiesysteem, maar de nationalistische natuur is vooralsnog sterker dan de internationale leer. Engelsen, Fransen, Italianen, Duitsers, enzovoort hanteren nog steeds hun eigen systemen, soms meer dan één per taalgebied.

Bij Nederlandse woorden die afkomstig zijn uit het Hebreeuws en Jiddisch, zien we dezelfde verwarring optreden als bij persoonsnamen. De verschillende schrijfwijzen van togus illustreren dat probleem. Soms kan een Hebreeuwse of Jiddische klank in het Nederlands op twee manieren worden weergegeven, als g of als ch (togus tegenover tochus), als u of als e (togus versus toges). De klinkers kennen in het Hebreeuws geen ‘lange’ of ‘korte’ vorm. Vandaar dat er onzekerheid bestaat over de precieze uitspraak in het Nederlands en dus over de schrijfwijze (tooches-toches, beet-bet, falafel-falaffel). Daarnaast speelt ook de spelling van het Duits een rol: spellingen als schibbolet en schlemiel zijn de Duitse varianten van wat wij normaal gesproken zouden schrijven als sjibbolet en sjlemiel.

Stichtingsdoel

In 1997 is de Stichting Hebreeuwse en Jiddische woorden in het Nederlands opgericht met als doel aan de hierboven omschreven verwarring een einde te maken. Dat wil de stichting bereiken door een lijst te publiceren van alle (enigszins) gangbare Nederlandse woorden van Hebreeuwse of Jiddische oorsprong of die anderszins deel uitmaken van de joodse cultuur (zoals het uit het Grieks afkomstige woord synagoge). De werkgroep van de stichting heeft bij de samenstelling van de lijst een groot aantal knopen moeten doorhakken, waarbij enerzijds gestreefd is naar systematiek, terwijl anderzijds gangbare woordbeelden niet te zeer verstoord mochten worden. Een hachelijke onderneming. Wij realiseren ons terdege dat de gekozen oplossingen critici een gemakkelijk aanknopingspunt zullen bieden. De lijst geeft overigens behalve de spelling van een woord ook informatie over de afbreking, de verbuiging, de vervoeging, het geslacht, de klemtoon, de taal van herkomst, de betekenis en - waar nodig - de uitspraak.

De bedoeling is dat gezaghebbende woordenboeken en het Groene Boekje van deze lijst gebruik zullen maken, niet alleen ten behoeve van een uniforme spelling, maar ook ter wille van een juiste betekenisaanduiding. Op dat gebied hebben veel woordenboeken namelijk nogal wat steekjes laten vallen. Er is daartoe reeds contact geweest met de samenstellers van de grote Van Dale en die van het Groene Boekje.

[p. 224]

Oproep

De stichting kent naast een bestuur en een werkgroep ook een raad waarin betrokkenen zitten uit joodse organisaties en instellingen, alsook taalkundigen. Op die manier hoopt de stichting een breed draagvlak te creëren voor haar voorstellen. Dat neemt niet weg dat wij dat draagvlak zo mogelijk nog verder zouden willen verbreden. Indien u zich betrokken voelt bij het hierboven beschreven project, dan kunt u zich in verbinding stellen met de voorzitter van de werkgroep, Henk Heikens (tel. 030 - 273 20 19), of met de secretaris, Ariane Zwiers (tel. 020 - 444 65 01); zij zullen u graag verder informeren. Wacht niet te lang; de stichting streeft ernaar de lijst nog vóór de jaarwisseling af te ronden.

Wij hopen - mede met uw hulp - een steentje te kunnen bijdragen aan de zo uniform mogelijke schrijfwijze van dit kleine, maar boeiende onderdeel van het Nederlandse lexicon.