Onze Taal. Jaargang 69

[p. 220]

‘Ik ben de hofnar die de koning af en toe eens goed beledigt’
Interview met prof. dr. P.C. Paardekooper, Neerlands eigenzinnigste taalkundige

Jan Erik Grezel

Zijn naam blijft voor altijd verbonden met ‘zijn’ ontleedsysteem, de methode-Paardekooper. Maar berucht is hij vooral door zijn eigengereidheid en tegendraadse opvattingen. Ooit werd hij België uitgezet vanwege opruiende taalpolitieke uitspraken, maar in 1970 keerde hij er als hoogleraar terug. Dialecten noemt hij provocerend ‘smerig’, terwijl hij krachtig pleit voor het behoud ervan. De bekende taalkundige Piet Paardekooper (1920) verrast nog steeds met prikkelende paradoxen.

Sinds jaar en dag zondigt de taalkundige prof. dr. P.C. Paardekooper zorgvuldig tegen onzinnige regeltjes. Bij hem is het steeds ‘groter als’, en ‘enigste’. Ook het s-meervoud (voorwaardes) past bij Paardekoopers pose: de tegenpool van de schoolmeester, maar ook een eenzaat binnen het vakgebied.

In de beslotenheid van een Leids hofje werkt hij aan een boek over gebrandmerkte meervouden. ‘Dat is bijvoorbeeld drie paard. Die werden op zeker moment afgekeurd en daardoor zijn ze verdwenen. Met de s-meervouden dreigde hetzelfde te gebeuren. Kinders en eiers zijn uit het Nederlands verdrongen. Maar het is gelukkig deels een vergeefse strijd geweest, want elk normaal mens zegt “beambtes” en niet “beambten”.’

Ongegronde afkeuring en slaafse navolging, daarover kan Paardekooper zich nog altijd zichtbaar opwinden. Het zijn vaak zijn drijfveren geweest om in talloze publicaties taalkwesties aan de kaak te stellen: de taaldiscriminatie in Nederland en België, de positie van het Afrikaans sinds de afschaffing van de apartheid, de Nederlandse anglomanie (‘dat geleuter in het Engels’). En jarenlang kon hij volstaan met zijn initialen onder die artikelen. Dan wist taalkundig Nederland genoeg.

Piet Paardekooper

Zijn naam is een begrip geworden door de methode-Paardekooper, beschreven in de Beknopte ABN-syntaksis. Het is een specifieke manier van ontleden, met een eigen terminologie: patroondelen, ontleden in vlakken, binnenbouw en buitenbouw, enzovoort. Uiteindelijk groeide ‘De Beknopte’ uit tot een turf van meer dan 1000 bladzijden. Is het niet zot zo'n dikke pil nog altijd ‘beknopt’ te noemen? ‘Ik ben ervan overtuigd dat ik nog maar een beperkt deel van het systeem van ons ABN beschrijf.’ Niettemin zag Paardekooper de noodzaak de hoofdpunten uit zijn syntaxis nog eens samen te vatten in een boekje met de wonderlijke titel Beknopte Beknopte.

Paardekooper, die zowel in Nederland als in België promoveerde - op twee verschillende proefschriften - werkte aanvankelijk aan de MO-opleiding in Tilburg. In 1970 werd hij hoogleraar Nederlandse Taalkunde in Kortrijk, op een dependance van de Leuvense universiteit. In 1986 keerde hij terug naar Leiden, de stad van zijn jeugd, waar hij tot op de dag van vandaag verbonden is aan de universiteit.

Paardekooper publiceerde een groot aantal boeken en artikelen over taalkundige zaken. Maar hij is ook de stichter van de Brakman-kring, die zich wijdt aan het werk van de schrijver Willem Brakman.

Bruikbaar

Naam maakte Paardekooper sinds de jaren zestig met de ontleedmethode die hij in zijn Beknopte ABN-syntaksis gebruikt. Wat bezielt iemand om zijn eigen manier van ontleden, compleet met eigen terminologie, in te voeren? ‘Het is in de eerste plaats een ontleedtechniek. Je laat de zin intact en zinsdelen geef je aan met haakjes, accolades, strepen en dubbele strepen. Die techniek is in iedere onderwijsmethode bruikbaar en bespaart kind en meester ontzettend veel tijd. Bij de traditionele ontleding worden zinsdelen apart opgeschreven. Dus bij het zinnetje “Jan zag z'n vader” krijg je “Jan = onderwerp”, “zag = werkwoordelijk gezegde”, “z'n vader = lijdend voorwerp”, allemaal onder elkaar. In mijn methode is het “(Jan) (zag) z'n vader.” Klaar.

In de tweede plaats ontleed ik consequent formeel. Dat wil zeggen dat voor mij uitsluitend de vorm de basis is voor het ontleden. De klassieke spraakkunst heeft gehinkt op twee gedachtes: de formele basis en de semantische, dus de betekenis. Hoe vind je “het onderwerp” in een zin? De formele basis is: welk zinsdeel veroorzaakt door eigen getalsverandering (enkelvoud/meervoud) verandering in de persoonsvorm? De semantische basis is: wie doet het? Maar dat is een krakkemikkige manier om het onderwerp te vinden.’

Chaos

De voornaamste kritiek van Paardekooper op de traditionele manier van ontleden richt zich dus op het inconsequente in de uitgangspunten: bij het ene zinsdeel formeel, bij het andere semantisch. ‘Dat is een van de belangrijke oorzaken van de chaos in de tradi-

[p. 221]

tionele spraakkunst geweest. Mijn resultaten zijn trouwens niet eens sterk verschillend van de traditionele spraakkunst. Maar het gaat om de manier waarop je tot je resultaten komt.’

De methode vond vooral ingang in Paardekoopers werkgebied Brabant en later Vlaanderen. Met zijn syntaxis stuitte hij ook op verzet. ‘Mijn grootste doodzonde is geweest dat ik het naamwoordelijk deel van het gezegde een bijwoord noem. Ik beschouw in “Hij is ziek” en “Hij loopt hard” de woorden ziek en hard allebei als bijwoord. Hoe is iemand er ooit bij gekomen om ziek hier een bijvoeglijk naamwoord te noemen? Het verschil tussen een bijvoeglijk naamwoord en een bijwoord is - traditioneel morfologisch - zelfs dat een bijvoeglijk naamwoord verbuigbaar is en een bijwoord niet. Ziek is in de gegeven zin onverbuigbaar. Noem het dan ook een bijwoord.’

Vzaz

Zijn syntaxis staat bol van de Paardekooperiaanse termen: patroondelen, ontleden in vlakken, vzaz, om er slechts een paar te noemen. Vanwaar die eigen terminologie? ‘Met vzaz (voorzetsel-achterzetsel) geef ik onder andere een woord aan dat zowel een voorzetsel als een achterzetsel kan zijn, zoals in in “de stad in” en “in de stad”. In “door... heen” heb je zelfs een combinatie. Achterzetsels geven de voltooiing van de handeling aan, ze zijn zoals dat heet “perfectief”; voorzetsels zijn dat soms. Maar het gaat mij om het gemeenschappelijke, achterliggende patroon bij “vzaz”.’

En wat bedoelt u met ontleden in vlakken?

‘In “Wie het weet, mag het zeggen” krijg je:

“(Wie het weet) (mag) het {zeggen}” en
“(” ) ” ( ” )”

Wie het weet is onderwerp op de eerste regel, en dan haal je dat aan op de tweede regel, waar Wie het weet weer een zin is.’

Is dat nu heel anders dan de traditionele grammatica?

‘Technisch wel. De techniek heb ik overigens niet uitgevonden. Toen ik leraar in Helmond was, zag ik dat kinderen het op die manier deden. Ze lieten de zin intact, maar gaven de zinsdelen met streepjes en kleurtjes aan. Toen dacht ik: “Dat is het!” Bepaalde meesters hadden de slimme gedachte eerder gehad als ik. Het is de eenvoud zelf eigenlijk.’

Maar als de methode zo bruikbaar is, waarom doet dan niet iedereen het op uw manier?

‘Omdat de mensen verschrikkelijk conservatief zijn. Ze houden vast aan de manier waarop ze het geleerd hebben. Als iemand thuis altijd klappen heeft gekregen, dan geeft hij ze weer door aan z'n kinderen.’

Sport

Waarom vindt u het zo belangrijk dat kinderen leren ontleden?

‘Voor goed taalgebruik is inzicht in zinnen en patronen nodig. Dat is niet alles natuurlijk, maar het is wel een van de voorwaardes. Ook bij het interpreteren van teksten moeten studenten heel goed weten wat de zinsdelen zijn.’

Je kunt toch ook zeggen: als kinderen veel goede teksten lezen, dan leren ze dat vanzelf.

‘Nee, de praktijk wijst uit dat kinderen dat niet gemakkelijk leren.’

Prof. dr. P.C. Paardekooper: ‘Een taalkundige heeft ooit op niet-wetenschappelijke gronden gezegd dat het voortaan groter dan moet zijn. Dat is onzinnig.’
Foto: P. Van Den Abeele, De Standaard - Het Nieuwsblad

Ontleden is een techniek, een hulpmiddel om greep te krijgen op taal. Dat kun je toch ook bereiken door veel te lezen?

‘Het is niet alleen een middel, het is ook een prachtig stuk wetenschap en voor mij een sport. Ik probeer het verder uit te bouwen. Maar het staat voor mij als een paal boven water dat je het heel goed actief kunt gebruiken om teksten te maken, en passief om teksten te begrijpen, vooral ook oudere en literaire teksten. Maar het is beslist niet het enigste in de taalkunde.’

Wreed

U bent een eenling in het vak, maar naar mijn indruk ook met opzet tegendraads. Bent u daarmee niet de dorpsgek van de Nederlandse taalkunde geworden?

‘Ja, maar iemand moet die rol op zich nemen. Dat is goed voor elke beschaving, zeker voor de Nederlandse, die uiterst fundamentalistisch en onverdraagzaam is. Ik ben de hofnar die af en toe de koning eens goed beledigt.’

In de jaren zestig bent u door uitlatingen over de taalstrijd in België ook in aanvaring gekomen met de Belgische overheid.

‘Omdat ik de taaldiscriminatie aan de kaak stelde. Er is in Brussel sprake van een afschuwelijke agressie van Franssprekende Brusselaars tegenover Vlamingen. Er zijn ziekenhuizen waar Franstalige dokters weigeren zieke Vlaamse kinderen in het Nederlands aan te spreken. Die kinderen verstaan geen Frans! Wreed en meedogenloos is dat. In een van mijn spreekbeurten voor de radio heb ik dat aangekaart.’

‘Ik ben er een paar keer uit gegooid, ja. Ik was een staatsvijand. Maar in 1970 hebben ze me toch weer binnengehaald, als hoogleraar in Kortrijk. Ze maakten van de stroper een jachtopziener. Als je jachtopziener bent, moet je natuurlijk je mond houden.’

Maar u bent er toch niet de man naar om zich de mond te laten snoeren?

‘Vooraf heeft de rector mij gewaarschuwd. Ik mocht niet politiek actief zijn. Maar ach, ik zag zelf ook niet het belang van anti-Belgische uitlatingen vanuit Kortrijk. Ik mocht geen taalpolitiek bedrijven, ik mocht zelfs geen lid van de Volksunie worden, want dat was een partij die de eenheid van België kapot wilde maken.’

[p. 222]

Sanering

Wat uw eigen taalgebruik betreft: in uw artikelen hanteert u uw eigen regels. Sticht u daarmee geen verwarring?

‘Nee, ik saneer. Groter als is het bekendste voorbeeld. Als je Vondel, Cats of Huygens leest, dan vind je daar groter als in overvloed. Een taalkundige heeft ooit op niet-wetenschappelijke gronden gezegd dat het voortaan groter dan moet zijn. Dat is onzinnig.’

Maar nu komt er iemand die Nederlands wil leren, en die leest in de krant groter dan. Krijgt hij toevallig een stukje van u onder ogen, dan ziet hij groter als.

‘Dat vergeeft hij mij wel. Dan zeg ik hem hoe de vork in de steel zit en dat het een kleine sanering is. Trouwens, ik hoor mensen veel zeggen: “Ben jij even oud dan m'n zus?” Vrijwel alle Nederlandse dialecten hebben in plaats van dat dan en als één voegwoord. In West- en Oost-Vlaanderen is het “zo groot of” en “groter of”, in het grootste deel van de rest van ons taalgebied is het “as”, “os”, “es”, zonder die l. Het onderscheid tussen als en dan is niet te hanteren. Het hypercorrecte dan (“even belangrijk dan...”) hoor je dus regelmatig.’

U hebt zich ook beziggehouden met het Afrikaans. Vanwaar die belangstelling?

‘Omdat Afrikaans Nederlands is en ik me voor het Nederlands interesseer. Het moet dringend in de Nederlandse Taalunie opgenomen worden. Het Afrikaans vertegenwoordigt vooral een oude fase van het Hollands, met name het Noord-Hollands. Vanmiddag nog heb ik het woordje alleman in de betekenis van “iedereen” bekeken. “Alleman van Neerlands stam” en “Jan en alleman” kennen we nog, maar voor de rest is het verdwenen. In het Afrikaans wordt het nog als “iedereen” gebruikt. De bestudering van het Afrikaans is interessant omdat het massa's varianten van het Nederlands bevat die bij ons niet meer voorkomen.’

De positie van het Afrikaans staat onder druk. U beweert in een recent artikel dat het ANC anti-Afrikaans is.

‘Het is schandalig. Het ANC pleegt taaldiscriminatie door het Engels voorrang te geven boven het Afrikaans. Het Afrikaans wordt gesproken door drie miljoen “witmense” en drie miljoen “bruinmense”. Het is, na het Xhosa, de tweede taal van Zuid-Afrika. Het Engels komt pas op de vijfde of zesde plaats. Het ANC is erg ondemocratisch in dit opzicht. En waarom schrijven de Nederlanders daar niet tegen?’

Anglomanie

U ergert zich ook aan de veel te grote invloed van het Engels in Nederland.

‘Maar ik maak een onderscheid. Ten eerste heb je het Engels dat onmisbaar is. Op internationale congressen is het natuurlijk de voertaal. Zo ook in het internationale zakenleven. Maar de grote massa lijdt aan domme anglomanie. Het wordt met de dag krankzinniger. Ze hebben zelfs de stommiteit begaan om het Engels in te voeren als leervak op de lagere school.’

Maar het Nederlands en het Engels kunnen toch prima naast elkaar bestaan? Ik juich het toe dat mijn kinderen een beetje Engels leren op de basisschool.

‘Kinderen hebben geen kritisch inzicht. Ze krijgen van alle kanten de suggestie: zonder Engels kun je niet eens in het dorpsleven terecht, laat staan in het stadsleven. Die tweetaligheid is een hellend vlak en dat eindigt, misschien nog niet in deze generatie, in de ondergang van het Nederlands.’

‘Als je in Frankrijk in het Engels de weg vraagt, krijg je te horen: “Excuseer, ik begrijp u niet.” Fransen hebben op een gezonde manier de pest aan het Engels. Dat is de samenhang tussen het zelfrespect van een volk en gezond nationalisme. Het ontbreekt de Nederlanders aan beide. Ze vinden hun eigen taal minderwaardig. Engels, Frans, Duits, Italiaans, het klinkt allemaal mooier, stoerder of muzikaler als het Nederlands. Veel Nederlanders zijn franskiljon: ze vinden Frans een mooie taal - wat op zichzelf al een belachelijke bewering is. Dat bestaat niet, een mooie taal. Voor taaldiscriminatie bestaat geen enkele wetenschappelijke basis.’

Is het tij te keren?

‘Ja, met gezonde, goed doordachte taalpolitiek. Al die goedkope Amerikaanse films die ze op tv afdraaien, kunnen toch heel goed nagesynchroniseerd worden? Dat gebeurt vrijwel overal. Maar in Nederland niet. Natuurlijk kost dat een paar centen.’

En op de radio? Geen Engelse liedjes meer?

‘Nee, dan gaan we weer de fundamentalistische kant op. Taalpolitiek moet niet met dictatoriale maatregelen gevoerd worden. Dat is dom. Dan drijf je mensen de verkeerde kant op.’

Probeert u zelf het Engels zo veel mogelijk te vermijden? U gebruikt e-post in plaats van e-mail.

‘Ja, e-mail is typisch Nederlands. De Denen en de meeste Afrikaners en Vlamingen zeggen allemaal “e-post”. Ik heb laatst ook een briefje geschreven aan de PTT - dat doe ik niet elke dag, hoor - om voice mail te veranderen in klankpost. Maar dat hebben ze geweigerd. Zonder argumenten. Dat is ook niet te beargumenteren.’

Smerig dialect

U noemde net de uitspraak ‘Frans is mooi’ een belachelijke bewering. Een taal is niet mooi of lelijk. Hoe kunt u dan - zoals ik ergens gelezen heb - het Antwerps een smerig dialect noemen?

‘O, heb ik dat gezegd? Dat zeg ik met taalpolitieke bedoelingen. Dan meen ik niet helemaal wat ik zeg. Ik bedoel dat als tegenwicht tegen het gevoel van Antwerpenaars of Amsterdammers: dat mooie Antwerps of Amsterdams van ons. Maar bij dialecten moet je twee dingen scherp onderscheiden: ten eerste het taalkundige belang ervan. Dat is buitengewoon groot, want dialecten smelten weg. We moeten zo veel mogelijk ervan bewaren, ook in verband met de studie van oudere teksten. En ten tweede het taalpolitieke belang. Als een Waal Nederlands wil leren, moet je hem ABN leren en niet een of ander dialect of een tussentaaltje. Het is de tragedie van Vlaanderen dat het ABN daar in het onderwijs niet goed aangeleerd wordt. Vooral in West-Vlaanderen en in de provincies Antwerpen en Zuid-Brabant is de beheersing van de cultuurtaal één tot twee eeuwen achter bij bijvoorbeeld Wallonië. Particularisme is de oorzaak.’

Maar uw uitspraken als taalkundige en als taalpoliticus staan haaks op elkaar.

‘Ik zou wel geschift zijn als ik dat niet zag. Ik ben allebei. Als taalkundige pleit ik voor het behoud van het dialect. De dialecten zijn het regenwoud van onze taal. Het is een zaak van “zijn” of “niet zijn”. We hebben niet zo'n comfortabele positie als de Engelsen of de Fransen. In feite leven we in een noodtoestand.’