Onze Taal. Jaargang 69

‘Eh’ zeggen we allemaal
De functies van het meest gebruikte tussenwerpsel

Kirsten Romijn - Meertens Instituut, Amsterdam

In de spreektaal is eh het op twee na meest gebruikte woord. Alleen ik en ja komen vaker voor. Maar wat weten we verder nog over eh? Wanneer nemen we er onze toevlucht toe, en waarom?

Alle mensen zeggen ‘eh’ en sommigen doen dat zelfs vaak. Het is moeilijk om eh tijdens het spreken achterwege te laten. Op de radio was er vroeger een spelletje dat hierop inspeelde. ‘Eén minuut stilte is fataal en eh zeggen helemaal’, zo luidde het adagium. Het ging erom gedurende een minuut of drie een gesprek te voeren zonder daarbij eh te zeggen. De interviewer probeerde de kandidaten daar natuurlijk wel toe te verleiden. Hij vroeg dingen als: ‘Wat heb je gisteren gegeten?’, en de kandidaten tuinden er dan meermaals in met: ‘Eh, effe kijken hoor ...’ Er klonk een riedeltje en het was einde exercitie.

Het woordje eh wordt veel gebruikt. Onderzoek leert dat het zelfs het op twee na meest gebruikte woord in de spreektaal is. Het wordt in frequentie alleen nog overtroffen door ik (het meest

[p. 199]

gebruikte woord) en ja. Bij het schrijven laten we eh achterwege. Maar wat weten we verder van dit woord? Wanneer wordt het zoal gebruikt, en waarom?

Aarzeling

Eh wordt onder meer gebruikt als de spreker even aarzelt (we noemen het daarom ook wel een ‘aarzelingstussenwerpsel’). Deze aarzeling ontstaat doordat de spreker naar een antwoord op een vraag zoekt, of doordat hij de behoefte heeft om nog even na te denken over wat hij eigenlijk wil zeggen, dan wel over de bewoordingen waarin hij dat wil doen. Een paar voorbeelden:

1	‘Hoeveel is 3 maal 27?’ ‘Eh... 81.’
2	‘Ja want ik til niks meer en ik zuig echt niet meer want eh - nou ja dan ga ik helemaal door de grond hoor.’

In voorbeeld 1 moet de hoorder even nadenken. Om aan te geven dat hij bezig is met het zoeken naar het antwoord, begint hij alvast met eh. In het uit een spreekuur van een arts afkomstige voorbeeld 2 moet de patiënt nog even nadenken over de formulering van de reden om niet meer te tillen en te zuigen, en vult hij de klankruimte zolang op met eh.

Sommige mensen ergeren zich aan al dat ge-eh. Ze vinden het een teken van hersenloos taalgebruik. Het zou slordig zijn en geen enkele functie hebben. Maar dat is niet zo, want iemand die ‘eh’ zegt, opent het communicatiekanaal tussen spreker en hoorder (zoals in voorbeeld 1) of houdt het juist bezet (zoals in voorbeeld 2). Als de spreker niets zegt op het moment dat hij bijvoorbeeld even niet op het juiste woord kan komen, neemt de hoorder het woord van hem over - en dat is doorgaans niet de bedoeling.

Substitutie

Behalve om aan te geven dat het communicatiekanaal geopend is, wordt eh ook nog om andere redenen gebruikt. Het komt namelijk ook voor in plaats van een of meer andere woorden (we noemen eh dan een ‘substitutietussenwerpsel’). Dit gebruik van eh treffen we aan in de voorbeelden 3 t/m 6, die opnieuw letterlijk uit het spreekuur van een arts afkomstig zijn. In voorbeeld 3 weet de patiënt dat de dokter begrijpt over welke pillen hij het heeft. Hij heeft die al eerder van hem gekregen, maar vermijdt er rechtstreeks naar te vragen. Hij duidt ze indirect aan door eh te gebruiken.

3	Dokter: Dat is voor twee weken. En u komt over twee weken terug. Patiënt: Ja... O ja - ik wilde graag nog eh voor onder de tong.

In plaats van de naam van de pillen of het soort pillen te noemen, houdt de patiënt het bij een vage aanduiding met behulp van eh. Waarschijnlijk doet hij dit uit een soort van gêne. Eh heeft hier een eufemistische functie. Het wordt als verhullend woord gebruikt in plaats van een of meer andere woorden die de spreker om de een of andere reden liever niet uit. Het kan natuurlijk ook voorkomen dat de patiënt geen last heeft van gêne, maar gewoon niet meer weet hoe de desbetreffende pil heet. Ook in dat soort gevallen wordt vaak eh gebruikt:

4	Dokter: Dus dan krijg je drie maanden je Harmonet op proef en dan moet je het één keer doorslikken. Patiënt: Eén dus twee maanden achter elkaar en dan heb je dus twee bloedingen met die eh - om het zo maar even te zeggen.

Ook in het TROS-tv-programma ‘Rappa-tongo’ is ‘eh’ zeggen fataal.
Foto: Gentle Look

Gemaksfunctie

Ten slotte is er nog het verschijnsel dat in de spreektaal zinnen vaak verzanden in eh. Sprekers maken hun zinnen niet af en laten het dan zitten bij eh. Waarschijnlijk doen ze ook dit in de veronderstelling dat de hoorder toch wel begrijpt wat ze bedoelen. Voorbeelden:

5	Dokter: En heb je ál die dagen pijn of eh? Patiënt: Nee - alleen de eerste.
6	Dokter [tegen zijn assistente door de telefoon]: Of je bij mevrouw Van de Hurk bezinking wilt prikken, want die is weleens 113 geweest - dus eh.

In 5 heeft de arts iets in gedachte als: ‘En heb je al die dagen pijn of alleen op één dag, want dat is normaliter het geval’ en in 6 zoiets als: ‘Of je bij mevrouw Van de Hurk bezinking wilt prikken, want die is weleens 113 geweest, dus die bezinking zou best weer eens hoog kunnen zijn.’ Ook in deze gevallen heeft eh een functie, namelijk een economische of gemaksfunctie. Eh wordt gebruikt in plaats van een of meer andere woorden, omdat de spreker niet helemaal expliciet wil maken wat hij bedoelt. Hij kan zich dit veroorloven, omdat hij weet - of in ieder geval aanneemt - dat de hoorder toch wel begrijpt wat hij bedoelt. Waarom zou hij dus verder nog eh...