Onze Taal. Jaargang 69

[p. 192]

School komt van ‘vrije tijd’
De opgeleukte etymologie

Nicoline van der Sijs

Door taalspelletjes als ‘10 voor taal’ weet iedereen wat etymologie is. Hoewel: geven spectaculaire voorbeelden als ‘dis “tafel” gaat terug op het Griekse diskos “werpschijf”’ wel een goede indruk van waar het in de etymologie om gaat?

In veel spelletjes in diverse media speelt de herkomst van woorden een rol. Men moet dan raden waar een woord vandaan komt, en daarbij figureren de wildste verklaringen als mogelijke oplossing. Woorden waarvan de vorm of betekenis op geen enkele manier lijkt op het huidige Nederlandse woord, worden dan als de oorsprong opgegeven, wat tot veel oh's en ah's leidt.

Vertekend beeld

Een voorbeeld dat vaak genoemd wordt, is dat school van het Griekse scholè ‘vrije tijd’ komt. Dit levert steevast reacties op als: ‘Kijk eens wat leuk dat die oude Grieken in hun vrije tijd naar school gingen.’ Of: ‘Wat leuk dat de Grieken leren als nietsdoen beschouwden.’ Deze herkomst van school is niet onjuist, maar wel nogal vereenvoudigd. Daardoor ontstaat een vertekend beeld, want de ontwikkeling is als volgt gegaan. In het Grieks betekende scholè aanvankelijk inderdaad ‘vrije tijd’. De betekenis verschoof echter geleidelijk. Eerst werd het ‘dat wat je in je vrije tijd doet’, vandaar ‘liefhebberij’, vervolgens ‘studie’ en ten slotte ‘gebouw waar die studie plaatsvond’. Het Griekse woord scholè is onder meer met de betekenis ‘schoolgebouw’ door de Romeinen overgenomen, en het Nederlandse woord is vervolgens ontleend aan hun Latijnse schola. Met de betekenis ‘vrije tijd’ heeft het Nederlandse school helemaal nooit iets te maken gehad, en deze betekenis is dan ook irrelevant voor de herkomst van het Nederlandse woord: de betekenisontwikkeling heeft geheel in het Grieks plaatsgevonden, lang voordat er zelfs maar sprake was van Nederlands als aparte taal!

Maximale verrassing

In spelletjes wordt vaak gezocht naar de maximale verrassing, die wordt verkregen door alleen het begin- en het eindpunt van een woord te geven, dus in het geval van school alleen de oudste, Griekse betekenis en het moderne, Nederlandse woord. De hele tussenweg wordt overgeslagen. Maar juist die tussenweg maakt het eindpunt begrijpelijk, en maakt etymologie bovenal enorm interessant en spannend.

Bij school is de vorm van het oorspronkelijke woord nog herkenbaar, alleen de betekenisverandering is onverwacht. De herkomst van een woord wordt nog moeilijker navolgbaar wanneer zowel de vorm als de betekenis ervan totaal gewijzigd is, zoals bij het woord marsepein. Je zou kunnen beweren dat marsepein van het Arabische martabān ‘porceleinen pot’ komt. Maar dan sla je heel wat tussenstappen over, waardoor het verband tussen die woorden volstrekt onduidelijk blijft. In het Arabisch werd de naam van de Birmese stad Martaban, een belangrijke overslaghaven voor Chinese keramiek, gebruikt voor de naam van dit keramiek. Vandaar werd martabān gebruikt als inhoudsmaat voor de hoeveelheid die in een bepaalde pot paste. Vervolgens gebruikten Venetiaanse handelaren de naam om de inhoud van deze pot aan te duiden en aangezien er vooral marsepein in verpakt werd, werd het woord zo de aanduiding van de lekkernij. Via het Italiaans en het Frans is marsepein in het Nederlands terechtgekomen. De vormverandering van het laatste deel in het Italiaans ontstond wellicht onder invloed van het Italiaanse pane ‘brood’.

Alchemie

Het ongewenste effect van het geven van alleen een begin- en eindpunt is dat de indruk wordt gewekt dat woorden de vreemdste herkomsten kunnen hebben, dat zowat alle vorm- en betekenisveranderingen denkbaar zijn en dat etymologie, de wetenschap die de oorsprong en geschiedenis van woorden opspoort, een soort alchemistische wetenschap is: etymologen stoppen er een woord in, schudden een beetje en er komt iets totaal onverwachts uit.

Zo gaat het beslist niet. Etymologie is een wetenschap zoals alle andere: verifieerbaar, navolgbaar en controleerbaar. Uit vormveranderingen van woorden in verwante talen zijn klankwetten afgeleid. Een voorbeeld daarvan is dat de medeklinkers p, t, k in Duitse woorden na een klinker f, s, ch zijn geworden en na medeklinkers of aan het begin van een woord pf, (t)z, k. Na een r en een l veranderde de p in een f, niet in pf. Deze wet verklaart de medeklinkerverschillen tussen slapen en schlafen, eten en essen, breken en brechen, teken en Zeichen, zout en Salz, en planten en pflanzen. Als een woord niet voldoet aan deze regel, is er iets mee aan de hand. Zo staan tegenover het Nederlandse paar, pijn en priester het Duitse Paar, Pein en Priester - deze woorden beginnen in het Duits niet met het verwachte pf-. Als we op zoek gaan naar de herkomst, blijkt hoe dat komt: de drie genoemde woorden zijn zowel in het Nederlands als in het Duits pas ná die klankverschuiving geleend uit het Latijn, en hebben daarom niet de verwachte klankverandering meegemaakt.

Teleurstelling

Voor betekenisveranderingen bestaan geen wetten. Hoewel... eentje toch wel: iedere betekenisverandering moet in principe verklaarbaar, navolgbaar, plausibel zijn. De uitspraak dat dis ‘tafel’ teruggaat op het Griekse diskos ‘werpschijf’ is bijvoorbeeld niet navolgbaar gepresenteerd. Navolgbaar is wel de volgende uitspraak: dis ‘tafel’ is ontleend aan het Latijnse discus ‘werpschijf’, dat is overgenomen uit Grieks diskos ‘werpschijf’; in het Laatlatijn kreeg discus tevens de betekenis ‘schijf, schotel’,

[p. 193]

en via de betekenis ‘schotel of plankje om eten op te leggen’ kreeg het woord, dat wij in de Romeinse tijd overgenomen hebben, de betekenis ‘tafel’.

Als ik uitleg hoe een etymologie werkelijk in elkaar zit, merk ik soms een zekere teleurstelling. De realiteit blijkt minder verrassend dan de vereenvoudiging die in een spel gegeven wordt. Maar etymologie is in eerste instantie niet bedoeld als verstrooiing, maar als verklaring. En het vinden van de juiste verklaring is geen sinecure. Het is lang niet altijd eenvoudig om bij een onverwachte betekenis- of vormovergang de tussenstappen te vinden.

Niet de onnavolgbaarheid die in spelletjes wordt gesuggereerd maakt etymologie spannend, maar de zoektocht naar de werkelijke geschiedenis van een woord, en het uiteindelijke inzicht: zo is het gegaan. Etymologie hoeft volgens mij helemaal niet ‘opgeleukt’ te worden, want het is van zichzelf al leuk genoeg.