Onze Taal. Jaargang 69

[p. 190]

Sing-sing naar Baden-Baden
De wonderlijke aantrekkingskracht van herhalingswoorden

Wim Daniëls - (tekst)schrijver en taaltrainer

Tuuttuut, hoho, drukdruk - het zijn maar enkele voorbeelden van zogenoemde ‘herhalingswoorden’. Ze komen in veel talen voor, ze vervullen uiteenlopende functies en er zijn allerlei soorten woorden bij betrokken. Een inventarisatie.

Herhalingswoorden zijn woorden die uit twee of meer gelijke woorddelen bestaan, zoals tamtam en chachacha. De gangbare wetenschappelijke benaming voor herhalingswoorden is ‘reduplicaties’. Ze komen in heel veel talen voor. En je vindt ze net zo goed in uitgestorven talen, bijvoorbeeld het Sanskriet, als in betrekkelijk jonge, zoals het Afrikaans. Maar hun status is lang niet altijd gelijk. In sommige talen spelen ze een belangrijke rol in het woordvormingsproces, terwijl ze in andere slechts taalfranje zijn.

Schepje erbovenop

Herhalingswoorden kunnen wel zo'n vijftien verschillende functies vervullen. De belangrijkste noem ik hieronder.

Veel herhalingswoorden drukken intensivering uit. Een hedendaags voorbeeld uit het Nederlands is drukdruk of - wanneer het nog drukker is - drukdrukdruk of zelfs drukdrukdrukdrukdruk. Een ander voorbeeld komt uit het Sranantongo, de volkstaal van Suriname, waarin krin de betekenis ‘schoon’ heeft, terwijl krinkrin daar nog een schepje bovenop doet: ‘helemaal schoon’.

Herhalingswoorden kunnen ook benadrukken dat een bepaalde hoeveelheid zeer aanzienlijk is. In het Afrikaans geef je met de zin ‘Die kinders drinken bottels-bottels limonade’ aan dat de kinderen heel veel limonade drinken, de ene fles na de andere.

Verder kunnen met herhalingswoorden de duur, de lengte (in tijd) van iets worden aangegeven. J.J. Ras noemt in zijn boek Inleiding tot het Javaans (1982) ‘het duratieve aspect’ het meest algemene kenmerk van werkwoorden die herhaling kennen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het voortduren van een handeling, zoals in de Javaanse zin ‘Darma sakancané pada surak-surak lan pada keplok-keplok.’ (‘Darma en zijn vriendjes zaten te juichen en in hun handen te klappen.’)

In vrij veel talen kunnen herhalingswoorden een meervoud aanduiden. In het Indonesisch en in de Australische aboriginaltalen is dat een heel gangbare functie van herhalingswoorden. In het Bahasa Indonesia, de algemene Indonesische taal, hebben orang en kucing respectievelijk de betekenis ‘mens’ en ‘kat’, terwijl orang-orang en kucing-kucing de meervoudsvormen ‘mensen’ en ‘katten’ aangeven.

Dierbaar

Herhalingswoorden kunnen ook de verkleinvorm van het basiswoord zijn. Meestal is dat het geval bij zelfstandige naamwoorden, maar ook bij werkwoorden is een vorm van verkleining mogelijk. In het Swati, een Afrikaanse Bantoetaal, heeft het woord dlala de betekenis ‘spelen’. De herhalingsvorm dlala-dlala betekent ‘een beetje spelen’.

De herhalingsvorm kan de bijzondere band uitdrukken die iemand met een ander voelt. In de aboriginaltaal Arrernte heeft het woord aperle de neutrale betekenis ‘grootmoeder’, terwijl aperleaperle zoiets als ‘dierbare grootmoeder’ betekent.

Een voorbeeld van een minder gangbare functie van herhalingswoorden is het uitdrukken van een bezitsrelatie. Dat gebeurt in het Tarok, een Benue-Kongotaalvariant uit Nigeria. A-fini betekent in die taal ‘draad’ of ‘garen’, terwijl a-fini-(a-)fini de betekenis ‘haar/zijn draad’ of ‘haar/zijn garen’ heeft.

Betekenis en woordsoort

Behalve in functiegroepen zijn herhalingswoorden ook op een andere manier in te delen, bijvoorbeeld door te letten op de combinatie van betekenis en woordsoort. Dan vinden we de volgende groepen.

- Herhalingswoorden die min of meer dezelfde betekenis hebben als hun basiswoord en ook tot dezelfde woordsoort behoren. Onder deze categorie vallen onder meer alle herhalingswoorden die niet méér doen dan een meervoud vormen van een basiswoord dat een zelfstandig naamwoord is, zoals het al eerder genoemde Indonesische orang-orang en kucing-kucing. - Herhalingswoorden die een andere betekenis hebben dan hun basiswoord maar nog wel tot dezelfde woordsoort behoren. In het dialect van Jakarta heeft mata de betekenis ‘oog’, terwijl mata-mata de aanduiding is voor ‘spion’. In beide gevallen gaat het om een zelfstandig naamwoord.

- Herhalingswoorden die een betekenis hebben die verwant is aan hun basiswoord maar tot een andere

[p. 191]

woordsoort behoren. Een voorbeeld is het Nederlandse zelfstandig naamwoord taaitaai versus het bijvoeglijk naamwoord taai.

- Herhalingswoorden die een andere betekenis hebben dan hun basiswoord en ook tot een andere woordsoort behoren. In het Ambon-Maleis heeft het zelfstandig naamwoord anging de betekenis ‘wind’, terwijl anging-anging een werkwoord is met de betekenis ‘gek of onvoorspelbaar gedrag vertonen’.

Een heel aparte categorie vormen de herhalingswoorden die geen basisvorm kennen maar alleen als herhalingswoord voorkomen. Don van Minde van de Leidse universiteit geeft hiervan een groot aantal voorbeelden in zijn proefschrift Malayu Ambong (1997), dat over het Ambon-Maleis gaat. Hij noemt onder andere aru-aru ‘soort vork’, degu-degu ‘soort keukenrek’, doho-doho ‘geschenk dat je van een reis mee naar huis neemt’, elek-elek ‘olielamp’ en laki-laki ‘man’.

Tweetwee = vier

Als we kijken naar de woordsoorten waarbij herhaling kan optreden, zien we dat het vooral gaat om:

-	zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeld rdujurduju (‘vrouwen’), een woord uit het Warlpiri, een van de aboriginaltalen;
-	werkwoorden, zoals mukul-mukul (‘herhaaldelijk slaan of raken’), een woord uit het dialect van Jakarta;
-	bijvoeglijke naamwoorden: bas'ar-bas'ar (‘groot’), een woord uit het Ambon-Maleis;
-	tussenwerpsels, zoals bahbah, haha en hihi, allemaal woorden die in het Nederlands voorkomen;
-	bijwoorden, bijvoorbeeld tau-tau (‘onverwacht’), een woord uit het dialect van Jakarta;
-	persoonlijke voornaamwoorden, waaronder het Indonesische dia-dia juga (‘altijd hij’).

In (veel) mindere mate zien we herhaling ook wel bij andere woordsoorten, onder andere bij aanwijzende voornaamwoorden en telwoorden. In het laatste geval levert de herhaling de dubbele waarde op van het basiswoord. Twee plus twee is bijvoorbeeld overal vier, maar in het geval van een herhalingswoord wordt vier dan weergegeven als ‘tweetwee’, zoals in een van de aboriginaltalen, waarin bengeroobengeroo de optelsom is van bengero(o) plus bengero(o).

Nederlandse taalfranje

In sommige talen is er maar een zeer beperkt aantal woordsoorten waarmee nieuwe herhalingswoorden te maken zijn. In het Tuvaluaans, dat gesproken wordt op de Tuvalu-eilanden in Micronesië in de Grote Oceaan, kan dat bijvoorbeeld alleen met werkwoorden. Het Tuvaluaans kent wel andere woordsoorten met herhaling, maar daar komen geen nieuwe meer bij, terwijl dat bij werkwoorden wel het geval is.

Illustratie: Hein de Kort

Kijken we naar de echte Nederlandse herhalingswoorden, dan moeten we vaststellen dat het voor een belangrijk deel om tussenwerpsels gaat, die eerder als taalfranje gezien moeten worden dan als wezenlijke taalonderdelen. Maar het Nederlands heeft gelukkig ook aardig wat uit andere talen geleend (bijvoorbeeld couscous en jojo), waardoor het totale bestand van herhalingswoorden in het Nederlands toch nog een heel kleurrijk geheel is.

Van Wim Daniëls verschijnt begin september bij uitgeverij Veen een boek over herhalingswoorden, onder de titel Komkom, tuut-tuut, hoho.

Voorbeelden van echte Nederlandse herhalingswoorden

balletje-balletje

hihi (haha, hoho)

jaja

jamjam

kielekiele

van de klets-klets zijn (‘homoseksueel zijn’)

komkom

puntje-puntje-puntje

samsam

wafwaf

taaitaai

tuuttuut

zozo

Herhaling bij aardrijkskundige namen

Baden-Baden (plaats in Duitsland)

Blup-Blup (eiland bij Papoea-Nieuw-Guinea)

Chanchan (ruïnestad in Peru)

Pago Pago (hoofdstad van Amerikaans-Samoa)

Sinsin (deel van de Belgische gemeente Somme-Leuze)

Tawitawi (Sulu-Eiland op de Filipijnen)

Tjatja (vulkaan op de Koerilen)

Xai-Xai (plaats in Mozambique)

Voorbeelden van herhalingswoorden uit het Afrikaans

brul-brul (‘brullend’)

hier-hier (‘precies op deze plaats’)

kort-kort (‘telkens’)

nou-nou (‘binnenkort’)

sit-sit (‘een tijdje zitten’)

sing-sing (‘al zingend’)

twee-twee (‘twee aan twee’)

Die donder rammel-rammel. (‘De donder blijft maar rommelen.’)

Dit gaan wurg-wurg. (‘De dingen gaan erg moeilijk.’)