Onze Taal. Jaargang 69

[p. 185]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

De plannen wordt/worden gestalte gegeven

? Voor mijn gevoel wringt er iets in de volgende zin: ‘De plannen worden door de gemeente gestalte gegeven.’ Heb ik gelijk?

! Uw taalgevoel laat u niet in de steek: deze zin is minder juist. De persoonsvorm had beter in het enkelvoud kunnen staan: ‘De plannen wordt door de gemeente gestalte gegeven.’

De keuze voor de persoonsvorm worden of wordt is afhankelijk van de vraag of het onderwerp van de zin enkelvoudig of meervoudig is. Maar wat ís hier het onderwerp: de plannen of gestalte? Om dat te bepalen kunnen we de zin, die in de lijdende vorm staat, omzetten in de actieve vorm. Deze luidt: ‘De gemeente geeft de plannen gestalte.’ In deze zin is de gemeente het onderwerp, gestalte het lijdend voorwerp en de plannen het meewerkend voorwerp. Als we een actieve zin in het passief zetten, wordt het lijdend voorwerp onderwerp. In ‘De plannen wordt/worden door de gemeente gestalte gegeven’ is gestalte dus het onderwerp; dit betekent dat wordt de juiste persoonsvorm is.

Waarom neigen veel taalgebruikers er dan toch toe de plannen als onderwerp op te vatten en voor het meervoud worden te kiezen? Waarschijnlijk omdat de constructie gestalte geven niet zomaar een combinatie van een werkwoord en een lijdend voorwerp is, maar een vaste uitdrukking die min of meer ‘versteend’ is. Daardoor lijkt er sprake te zijn van één - samengesteld - werkwoord gestalte-geven. De gewraakte zin is dan te vergelijken met bijvoorbeeld ‘De plannen worden door de gemeente gesmeed’; de plannen is hier het onderwerp, omdat het in de actieve vorm (‘De gemeente smeedt de plannen’) lijdend voorwerp is.

Er kan ook nog iets anders meespelen bij degenen die een voorkeur hebben voor de meervoudige persoonsvorm worden: de plannen staat op de eerste zinspositie, en die plaats wordt veel vaker door het onderwerp ingenomen dan door het meewerkend voorwerp. Wat dit betreft is ‘De plannen wordt gestalte gegeven’ vergelijkbaar met de bekende voorbeeldzin ‘De reizigers wordt verzocht uit te stappen.’

Allochtone/allochtoonse taal

? Is een taal die door allochtonen gesproken wordt, een allochtone of een allochtoonse taal?

! Een allochtone taal; allochtoons is geen goed Nederlands.

Allochtoon wordt niet alleen als zelfstandig naamwoord gebruikt (de allochtoon), maar ook als bijvoeglijk naamwoord (een allochtone taal); aanvankelijk werd het zelfs uitsluitend bijvoeglijk gebruikt. Nu allochtoon steeds vaker als zelfstandig naamwoord voorkomt, lijkt het bijvoeglijke gebruik ervan enigszins op de achtergrond te raken. Daardoor ontstaat bij sommigen de behoefte om het zelfstandige allochtoon bijvoeglijk te maken door er een -s achter te zetten. Dit is immers een bekende manier om van zelfstandige naamwoorden (én van aardrijkskundige namen) een bijvoeglijk naamwoord af te leiden: school - schools, winter - winters, jood - joods, Rotterdam - Rotterdams. In het geval van allochtoon zijn de zelfstandige en de bijvoeglijke vorm echter identiek.

Er zijn verschillende categorieën woorden die als zelfstandig én bijvoeglijk naamwoord kunnen optreden. Allochtoon behoort tot de groep ‘persoonsaanduidende woorden die uit een vreemde taal afkomstig zijn’. Enkele andere voorbeelden: crimineel, katholiek, liberaal, intellectueel en natuurlijk autochtoon.

Hoofdletter binnen haakjes?

? Welk woord krijgt een hoofdletter in de zin ‘(G/gemeentelijke) A/ambtenaren mengen zich in landelijk debat’, met andere woorden: als een zin begint met een woord dat tussen haakjes staat?

! Wat ons betreft het eerste woord: ‘(Gemeentelijke) ambtenaren mengen zich in landelijk debat.’

In verschillende taaladviesboeken kunnen we de volgende regels lezen voor afwijkend hoofdlettergebruik aan het begin van een zin:

1.	Als de zin begint met ‘apostrof + letter’ (bijvoorbeeld 's of 't) krijgt het daaropvolgende woord een hoofdletter: ‘'t Is toch te gek!’
2.	Begint de zin met een cijfer en/of een symbool, dan volgt er een kleine letter: ‘75% heeft zijn stem uitgebracht.’ Maar over zinnen die beginnen met een woord tussen haakjes zwijgen de naslagwerken. Welke oplossing ligt nu het meest voor de hand?

Een woord dat tussen haakjes staat, verschaft extra informatie. Je zou dus kunnen zeggen dat het weggelaten kan worden: (gemeentelijke) ambtenaren is te interpreteren als ‘gemeentelijke ambtenaren’ én als ‘ambtenaren’. Zo beschouwd hebben gemeentelijke en ambtenaren evenveel ‘recht’ op een hoofdletter. Als we naar de bovengenoemde twee regels kijken, dan lijkt (gemeentelijke) ambtenaren op het eerste gezicht het best binnen regel 1 te passen: zinnen die onder regel 1 vallen, beginnen ook met een - weliswaar verkort - woord. Maar volgens ons ligt het toch het meest voor de hand om de hoofdletter toe te kennen aan gemeentelijke. In de eerste plaats is gemeentelijke een volledig woord - met een beginletter - in tegenstelling tot 's en 't, waaruit de beginletters weggevallen zijn. In de tweede plaats ziet de zin ‘(gemeentelijke) Ambtenaren mengen zich in landelijke debat’ er erg vreemd uit, omdat de hoofdletter A te ver af staat van het begin van de zin. En in de derde plaats is het volgende subtiele argument aan te voeren: hoewel tussen haakjes, staat gemeentelijke er niet voor niets; het voegt informatie toe aan ambtenaren. Alleen al daarom zou gemeentelijke beschouwd moeten worden als het eerste woord van de zin.

Het zal overigens niet zo vaak voorkomen dat een zin begint met een woord tussen haakjes: het eerste woord is meestal een zogenoemd functiewoord (lidwoord, voorzetsel, voegwoord of voornaamwoord), en dat is zelden of nooit weglaatbaar. Leest u dit stukje er maar eens op na.