Onze Taal. Jaargang 69

[p. 184]

Horatius gevleugeld

Jaap Engelsman

We citeren meer dan we denken. Niet iedereen die zegt te leven volgens het beginsel ‘pluk de dag’, of probeert ‘het nuttige met het aangename te verenigen’, zal beseffen dat hij put uit het eindeloze citatenreservoir van de Nederlandse taal. En nog minder mensen zullen weten dat met deze woorden een Romeins dichter wordt aangehaald, namelijk Horatius (65-8 v.C.), van wie brieven en satirische en lyrische poëzie zijn overgeleverd. Het is deze frasen vergaan als vele andere citaten: ze zijn opgegaan in de algemene taal en onderscheiden zich in niets van andere, anonieme uitdrukkingen.

De Romeinse dichter Horatius (65-8 v.C.)

Meest geciteerde dichter

Horatius, voluit Quintus Horatius Flaccus, geldt sedert eeuwen als een van de grootste Romeinse dichters. Zeker was hij, in verhouding tot de omvang van zijn werk, lange tijd een van de meest geciteerde dichters uit de westerse literatuur. Het citatenaanhangsel van de grote Van Dale vermeldt bijvoorbeeld zo'n 250 teksten van Horatius - bijna tweemaal zoveel als van Shakespeare, die tegenwoordig in het Nederlands een van de meest aangehaalde schrijvers is. Dit hoge aantal verwijst echter naar vervlogen tijden, toen in onze streken vrijwel iedereen die zelf schreef, al was het ook in de volkstaal, Latijn kende. Tegenwoordig is nog maar een fractie van al die spreuken gemeengoed.

Door de faam die de klassieke schrijvers sedert de Renaissance in geletterde kringen genoten, kon een enkele frase uit hun werk soms grote invloed krijgen. Zo heeft Horatius' opmerking dat ‘ut pictura poesis’ (‘een gedicht is als een schilderij’) nogal wat teweeggebracht: op grond van deze woorden is van de zestiende tot de achttiende eeuw een innige verstrengeling van dichtkunst en beeldende kunst gepropageerd en nagestreefd. Tegenwoordig hoor je dat ut pictura poesis niet vaak meer.

Onder de rechter

Een uitdrukking die nog wel met enige regelmaat wordt aangehaald, betreft de oude Griekse dichter Homerus. Deze gold heel de Oudheid lang als de literaire maatstaf, dus toen Horatius wilde zeggen dat iederéén weleens een steekje laat vallen, schreef hij dat ‘soms zelfs de goede Homerus zit te suffen’ (‘quandoque bonus dormitat Homerus’).

‘Het nuttige met het aangename verenigen’ (‘miscere utile dulci’) was volgens Horatius voor een schrijver hét middel om een zo breed mogelijk publiek te boeien, maar deze formule wordt tegenwoordig in het Nederlands veel ruimer toegepast. ‘Nu verenigen we het nuttige met het aangename’, zei stripfiguur Heer Bommel eens tot zijn metgezel Tom Poes. ‘Terwijl we ontspannen een plezierritje maken, zijn we toch met iets hoogstaands bezig.’

Over de vraag wie als eerste een ‘lichte elegie’ had geschreven, zei Horatius: ‘grammatici certant et adhuc sub iudice lis est’ (‘de taalgeleerden zijn het er niet over eens en de zaak is nog onbeslist’), waarin sub iudice strikt genomen ‘onder de rechter’ betekent. Men zegt nog wel dat een zaak ‘sub judice’ is, maar het eerste gedeelte van de zin wordt door de naslagwerken niet meer als gevleugeld beschouwd. De uitdrukking grammatici certant schijnt echter al in de Oudheid spreekwoordelijk te zijn geworden in de zin ‘daar zijn de geleerden het nog niet over eens’, en dát klinkt ons heel vertrouwd in de oren.

De genoemde uitdrukkingen zijn - met nog vele andere - afkomstig uit één enkel geschrift van Horatius, dat nog geen tiende deel van zijn oeuvre uitmaakt: de omstreeks 20 v.C. geschreven Epistola ad Pisones, een brief in dichtvorm aan enkele leden van de familie Piso. Dit werk van een kleine vijfhonderd verzen is beter bekend als de Ars poetica (‘Dichtkunst’). Het kan, zoals Hein L. van Dolen onlangs in zijn Klassieke canon schreef, het best worden opgevat ‘als een poëtische parafrase van de stof die op de [Romeinse] scholen als proza werd aangeboden’. De Ars poetica is voor ons toegankelijk in een mooie tweetalige uitgave door P.H. Schrijvers (1980).

Van Nicoline van der Sijs en Jaap Engelsman verscheen onlangs bij de Sdu Nota Bene. De invloed van het Latijn en Grieks op het Nederlands.

Nog enkele bekende uitdrukkingen uit het werk van Horatius

carpe diem - pluk de dag

dulce et decorum est pro patria mori - het is heerlijk en gepast om voor het vaderland te sterven

est modus in rebus, sunt certi denique fines - er is een maat in de dingen, er zijn tenslotte zekere grenzen

nil desperandum - dispereert niet (J.P. Coen, 1618) - wanhoopt niet

nonumque prematur in annum - houd het [geschrevene] acht jaar in portefeuille

nuda veritas - de naakte waarheid

nunc est bibendum - nu is het drinken geblazen