Onze Taal. Jaargang 69

[p. 182]

Reacties

Gebruiksaanwijzingen
B. Rademaker - Lochem

‘Ter verdediging van de gebruiksaanwijzing’, luidde de ondertitel van het artikel over gebruiksaanwijzingen van Piet Westendorp (meinummer Onze Taal). Mij heeft hij met dit stuk echter niet kunnen overtuigen. Op de 30.000 gebruiksaanwijzingen uit zijn ‘bibliotheek’ heeft Westendorp slechts dertig handleidingen gevonden met belachelijk gespelde woorden. Laat ik in heel mijn leven zeker tien van dergelijke rare vertalingen zijn tegengekomen - en meer dan honderd gebruiksaanwijzingen heb ik niet gelezen. Een verschil van een factor honderd!

De schrijver zegt ook: ‘We kopen complexe producten en dan moeten we niet zeuren dat de gebruiksaanwijzing moeilijk is.’ Maar is het niet andersom? Juist complexe producten vragen om een duidelijke gebruiksaanwijzing.

Catwalk
R. Klunder - Almere

In het meinummer wordt in de rubriek ‘Ander woord voor...’ gevraagd een Nederlands woord te bedenken voor catwalk, in de betekenis ‘plankier of toneel waarop mannequins tijdens modeshows kledingstukken tonen’. Maar is dat nu wel logisch? Mijn werkzame leven speelde zich af in de wereld van de damesmode en er is mij ook nooit iets gebleken van een behoefte aan een Nederlands woord voor mannequin of modeshow.

Uitspraak van het Engels
Mevr. I.J.M. Vermeer - Zoetermeer

Als docente Engels en toegewijd anglofiel krijg ik met enige regelmaat tranen in de ogen van hetgeen in Nederland als Engels gepresenteerd wordt. Van mishandelde werkwoordsvormen en wilde registersprongen kijk ik allang niet meer op (al reken ik ze natuurlijk nog steeds fout), maar de uitspraak die men hier vaak voorgeschoteld krijgt, heeft op mij nog steeds het effect van een horrorfilm. Zo suggereert Arthur Kooyman in de rubriek ‘Reacties’ (meinummer) dat het Engelse hat op het Nederlandse pet rijmt. Nee meneer Kooyman, die twee woorden rijmen niet op elkaar, althans, niet voor een Engelsman of Amerikaan. Kooyman had beter kunnen schrijven dat hat en pet in de gangbare Nederlandse uitspraak van het Engels op elkaar rijmen. Hoe bedroevend ook, dat is tenminste waar.

Onder de pet houden
Henk van Utrecht - Spijkenisse

Ewoud Sanders schetst in het februari/maartnummer van Onze Taal het verhaal achter de uitdrukking onder de pet houden.

Voorzover Sanders kon nagaan, was Leonhard Huizinga de eerste die haar gebruikte, namelijk in zijn boek Adriaan met Olivier natuurlijk (1977). Maar Huizinga had niet de primeur. Die eer komt (voorlopig) toe aan mijn eerste werkgever, de reeds lang overleden heer Frans Mes. Hij was eigenaardirecteur van een elektrotechnisch installatiebureau in Rotterdam-Kralingen. Zijn clientèle bestond voor een belangrijk deel uit notabelen, ambassadeurs, ministers en andere hooggeplaatsten. Bij mijn aanstelling als leerling-elektricien, in 1947, werd mij ingepeperd dat ik op die adressen niet alleen netjes gekleed en goed geschoren moest verschijnen, maar ook dat ik alles wat ik daar hoorde en zag ‘onder de pet diende te houden’.

Dwarsverbanden
Ad Foolen - taalkundige, KU Nijmegen

Geert Booij behandelt in het meinummer allerlei talige dwarsverbanden, zoals vakantiebreukelingen en universiteitsbevolkers. Veel lezers zullen deze vorm van taalgebruik herkennen als iets wat ze regelmatig in de media tegenkomen. Maar waarom worden dwarsverbanden daar eigenlijk zo frequent gebruikt?

De media willen de hoorder of lezer bij de les houden door interessante informatie te leveren, maar ook door hem te vermaken. Taalgebruik dat op dwarsverbanden berust, heeft vaak een komisch effect en is dus heel geschikt voor de entertainende functie die soms van de spreker of schrijver verlangd wordt. Maar er is nog iets.

Dwarsverbanden bevatten vaak een kleine puzzel voor de ontvanger die in het voorbijgaan opgelost moet worden. Dat gebeurt soms bewust, maar vaker (deels) onbewust. De hoorder of lezer houdt er een prettig gevoel aan over: hij heeft zich de competente taalgebruiker getoond waar de spreker of schrijver hem voor gehouden heeft. Hij heeft de taal- en achtergrondkennis weten aan te boren die voor het oplossen van de puzzel noodzakelijk was.

Vooral idiomatische woorden of woordgroepen lenen zich uitstekend voor dergelijke puzzeltjes. Enkele voorbeelden: ontknapen (Brigitte Kaandorp, 1998); ‘Daar plukken we nu nog de vlaaien van’ (Paul de Leeuw in een uitzending vanuit Maastricht, 1999); ‘De voor Amerikanen goedkope bolbloemen uit Nederland (tulpen, lelies) zijn niet aan te vliegen’ (NRC Handelsblad, 27-4-2000); ‘coach boven baas’ (advertentie Randstad, 1-5-2000); ‘Maar hoe weinig je ook vraagt, krijgen doe je altijd nog minder, dat is een wet van bedelaars en werkers.’ (A.F.Th. van der Heijden, Z magazine, 1999)

Een goed dwarsverband berust vaak op klankassociatie (vruchten - vlaaien), het aanboren van achtergrondkennis (de bollen die inderdaad per vliegtuig naar Amerika gaan) of het vullen van een lexicaal gat, zoals Brigitte Kaandorp dat doet en zoals dat ook gebeurt in ontleuken (Mare,

[p. 183]

23-3-2000). De lezer moet bij dat laatste voorbeeld een verband leggen met het - niet bij iedereen bekende - woord opleuken om het dwarsverband volledig te doorgronden.

Paarde(n)vijg
Zjon van der Meer - Beek en Donk

Corriejanne Timmers en Toon Vandenheede stellen in hun artikel over de verschillen tussen het Groene Boekje en de Spellingwijzer Onze Taal (in het aprilnummer) dat paardevijg zonder tussen-n geschreven moet worden, en wel op grond van de uitzonderingsregel ‘we schrijven geen n als het eerste deel van een samenstelling een dierennaam is en het tweede deel een plantkundige aanduiding’. De schrijvers vatten vijg hier op als een plantkundige aanduiding.

Naar mijn mening moet de uitzonderingsregel als volgt worden uitgelegd: het gaat hier om samenstellingen waarbij het eerste deel een dierennaam is en het tweede deel een plant(ensoort), terwijl het hele woord verwijst naar een plant(ensoort). Dat laatste is bij het woord paardevijg niet het geval: het zijn de uitwerpselen van een paard, en daarom moet het volgens mij met een tussen-n - als paardenvijg dus - geschreven worden.

Naschrift Taaladviesdienst

Wat de heer Van der Meer de redactie van de Spellingwijzer eigenlijk vraagt, is: waarom hanteert u de uitzonderingsregel ‘eerste deel een dierennaam, tweede deel een plantkundige aanduiding’ zo strikt? Waarom betrekt u de gedachte ‘ook het geheel moet een plantkundige aanduiding zijn’ niet in uw overwegingen?
Aan de tussen-n-regels zoals wij die nu kennen, zijn enkele eerdere versies voorafgegaan. De voorlaatste versie van de ‘dier-plant-uitzondering’ luidde: ‘schrijf geen -n- in samenstellingen met een dierennaam als eerste lid die als geheel een plant aanduiden’. In deze versie van de regel waren kattekruid, kattestaart, paardenvijg en paardekastanje juist. Later is deze regel veranderd in de versie die wij nu kennen en waarin niet meer gerept wordt van de betekenis van de gehele samenstelling. Dat had gevolgen voor kattestaart: dat werd uiteindelijk kattenstaart, omdat staart geen plantkundige aanduiding is. Volgens ons had deze wijziging ook gevolgen moeten hebben voor paardenvijg: dat had paardevijg moeten worden. Als de Taalunie vindt dat de betekenis van de gehele samenstelling ook een rol moet spelen (waarop ze in latere publicaties wel gezinspeeld heeft), dan blijft het toch vreemd dat daar in de uiteindelijke regel in het Groene Boekje niets over wordt gezegd. Omdat de redactie van de Spellingwijzer Onze Taal vindt dat de taalgebruiker uit de voeten zou moeten kunnen met de regel zoals die in het Groene Boekje staat, is er gekozen voor paardevijg.
Overigens staat muizetarwe wél zonder tussen-n in het Groene Boekje, terwijl dat ook geen plantkundige aanduiding is, maar de benaming van een soort vergif.

Definitief een punt achter mr?
Mr Marlene Sikkens - Voorburg

G.A.J. Tijbosch meldt in het artikel ‘Definitief een punt achter mr.’ (Onze Taal april) dat door de herplaatsing van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW) definitief een punt komt achter de ‘ingekorte’ titels ir, mr, drs en dr. ‘Afgekorte’ titels als ing. en bc. hadden altijd al een punt.

Tijbosch suggereert dat bij de totstandkoming van deze wet aanvankelijk geen aandacht is besteed aan de schrijfwijze van de afkortingen, omdat de WHW niet de bedoeling had de schrijfwijze te regelen. Die suggestie heeft me verbaasd. Het wetsvoorstel bracht immers juist een onderscheid aan tussen de schrijfwijze van de diverse titels. Het is dus aannemelijk dat de betrokkenen bij het wetsvoorstel destijds wel degelijk begrepen en gewaardeerd hebben dat er een wezenlijk verschil is tussen in- en afkortingen.

In ieder geval is de schrijfwijze van de nog te behalen titels nu helder geregeld dankzij de herplaatsing van de wet. Maar voor de eerder behaalde titels verandert er niets. De meesters, ingenieurs, doctorandi en doctors die voor het jaar 2000 zijn afgestudeerd, kunnen mijns inziens nog steeds op grond van de destijds geldende WHW de punt achter hun titels weglaten. De discussie zal met de herplaatsing dus niet eindigen. Als de regels worden nageleefd, kan aan de schrijfwijze van iemands titel afgelezen worden of de persoon in kwestie voor of na januari 2000 is afgestudeerd.

Naschrift mr. G.A.J. Tijbosch

De juiste schrijfwijze van afgekorte titels was en is met een punt. De WHW geeft immers geen spellingregels, maar regels over het mogen voeren van bepaalde titels. Met de recente herplaatsing van de WHW is de tekst aangepast aan de nieuwe spelling en is de foutieve spelling van titels hersteld.
De wetgever heeft aanvankelijk geen aandacht besteed aan de puntjes achter de titels, zo blijkt uit het inconsequente gebruik van de punt in de WHW. In mijn bijdrage wees ik op diverse samenvoegingen met punt, zoals nr. ‘nummer’ en Stcrt. ‘Staatscourant’. Hieruit blijkt dat de betrokkenen bij het wetsvoorstel niet ‘begrepen en gewaardeerd hebben dat er een wezenlijk verschil is tussen in- en afkortingen’, zoals mr. Sikkens stelt. Waarschijnlijk is het ontbreken van enkele puntjes in de honderden nieuwe artikelen niet opgemerkt, omdat de wetgever meer oog had voor de inhoudelijke veranderingen die de WHW bracht.
Overigens gun ik mr. Sikkens graag het gebruik van haar titel zonder puntje. Er is immers geen wettelijk voorschrift dat burgers verplicht de geldende spelling te gebruiken.