Onze Taal. Jaargang 69

[p. 166]

Het proefschrift van...
Judith Schoonenboom: van dat naar wat

Marc van Oostendorp

‘Maar wat gij hebt, houdt dat vast’, staat in het bijbelboek ‘Openbaringen’ (2:25), in de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap uit 1951. Zo heeft het er niet altijd gestaan. De bijbel is in de loop der eeuwen vele malen eerder in het Nederlands vertaald - zo vaak dat je door vertalingen uit verschillende perioden met elkaar te vergelijken veel kunt leren over hoe onze taal is veranderd.

In het zinnetje uit ‘Openbaringen’ wordt bijvoorbeeld wat gebruikt waar in eerdere vertalingen dat, hetgeen dat of hetgeen stond:

1399:	nochtan hoeldet dat ghi hebbet
1538:	Nochtans houdt het ghene dat ghi hebt
1637	(Statenvertaling:) Maer het gene ghy hebt, houdt dat
1884:	Maar hetgeen gij hebt, houdt dat
1951:	Maar wat gij hebt, houdt dat vast

Wat heb je

De vertaling van dat ene woordje in die ene zin illustreert hoe het Nederlands veranderd is: ‘Houd dat je hebt vast’, konden de mensen zeshonderd jaar geleden nog zeggen, maar nu kan dat niet meer. ‘Houd hetgeen je hebt vast’ kan tegenwoordig misschien nog nét, al klinkt het ouderwets.

Omgekeerd gebruikte men zeshonderd jaar geleden volgens de Amsterdamse taalkundige Judith Schoonenboom nog maar zelden het woord wat in dit soort zinnetjes. Dit voorjaar promoveerde Schoonenboom aan de Vrije Universiteit op een proefschrift waarin deze en andere ontwikkelingen rond de Nederlandse woorden dat en wat worden beschreven.

Wat werd in de veertiende eeuw nog vooral als een vraagwoord gebruikt (‘Wat heb je?’). In de bijbelvertaling uit 1399 die Schoonenboom bestudeerde, wordt het woord zelden gebruikt in het soort contexten als die in het bijbelcitaat - als betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent. Er is dus in de loop der eeuwen het een en ander gebeurd: dat is wat geworden, en in de tussentijd zijn er vormen met hetgeen in het taalgebruik opgekomen en weer teruggedrongen, al zijn die nooit helemaal verdwenen.

Wat suiker

Dat is al vaker in wat veranderd in de geschiedenis van het Nederlands. Die verandering is zelfs aantoonbaar nog altijd aan de gang. Steeds meer mensen zeggen ‘ik heb een boek gelezen wat ik erg mooi vind’, terwijl er volgens de schoolmeesters nog steeds dat hoort te staan.

Taalgebruikers maken daarbij verschil tussen ‘bepaald’ en ‘onbepaald’: hoe onbepaalder de betekenis, hoe eerder men geneigd is wat te gebruiken. In een vraag is wat extreem onbepaald: een spreker weet per definitie niet waarover hij het heeft als hij vraagt ‘Wat heb je?’ Maar ook in andere contexten kan wat allang als een onbepaald woord gebruikt worden: ‘Hier heb je wat suiker’, ‘Ik zie wat.’ Volgens Schoonenboom is het trouwens nog steeds zo dat je mensen vaker ‘een boek wat ik gelezen heb’ hoort zeggen met het onbepaalde lidwoord een, dan ‘het boek wat ik gelezen heb’ met het bepaalde lidwoord het.

Wat boek

In zinnen als ‘Wat gij hebt, houdt dat vast’ is er helemaal geen sprake van ‘een boek’ of ‘het boek’ of een ander woord waarnaar het voornaamwoord wat terugverwijst. De betekenis van dit woord is hier dus sterk onbepaald: álles wat je hebt, nu of in de toekomst, moet je vasthouden. Het is dan ook niet zo vreemd dat precies in dit soort zinnen dat al in de veertiende eeuw begon te veranderen in wat.

Zoals gezegd is er tussendoor een periode geweest waarin hetgeen opkwam en weer ten onder ging. De opkomst in de zestiende eeuw had misschien te maken met het gelijktijdige verdwijnen van de verbogen vormen dien en dies, die in de vroege Middeleeuwen vooral na voorzetsels heel gebruikelijk waren: ‘Ik geloof in dien dat ik lees.’

Toen de naamvallen verdwenen, werd er blijkbaar in de schrijftaal naar een alternatief gezocht. Kennelijk kwam men toen uit bij hetgeen, misschien omdat deze vorm nog het meest doet denken aan een complete zelfstandignaamwoordgroep met een lidwoord (het) en een zelfstandig naamwoord (geen).

So wat so

Toch is hetgeen waarschijnlijk nooit echt alledaagse spreektaal geworden. In ieder geval verdwijnt het in de negentiende en twintigste eeuw weer beetje bij beetje uit de bijbelvertalingen, volgens Schoonenboom omdat in die periode de gedachte dat de schrijftaal zo veel mogelijk op de spreektaal moest lijken steeds meer terrein won. Dat betekende de ondergang van hetgeen en de definitieve doorbraak van wat.

Het gebruik van wat is in de loop der eeuwen dus steeds verder toegenomen. Toch komt het in de oudste bijbelvertaling al voor, en Schoonenboom vermoedt dat het al veel eerder gebruikt werd. In de bijbelvertaling van 1399 komt het woord vaak voor in combinatie met het woord so (‘soe wat ghi wilt, soldi bidden en het sal u ghescien’, ‘vraag wat u maar wil en het zal u geworden’, Joh. 15:7). In het Oudengels en het Oudduits bestonden er combinaties zoals so wat so, die ‘wat dan ook’ betekenden. Voor het oudste Nederlands hebben we te weinig bronnen, maar het is niet onwaarschijnlijk dat het diezelfde vorm ook al heeft gehad. Later, veel later, hebben we overigens een vergelijkbare vorm uit het Duits geleend: het Duitse wie betekent ‘hoe’ en sowieso ‘hoe dan ook’.

Judith Schoonenboom, Analyse, norm en gebruik als factoren van taalverandering. Een studie naar veranderingen in het Nederlands onzijdig relativum.
Bestelinformatie:
<[e-mail]>.