Onze Taal. Jaargang 69

[p. 136]

Van woord tot woord
Nog eens commode

Marlies Philippa

In het decembernummer schreef ik dat commode in het Engels ook een wc kon aanduiden. Dat is niet helemaal correct. Want bij de commode is er geen sprake van stromend water, noch van een afgesloten kleine ruimte. Evenals bij het Nederlandse ‘gemak’, waarvoor men in de vorige eeuw overigens ook het woord commode gebruikte, ging het hier om een sierlijke leunstoel die een hangende pot had in het zitvlak, en een bekleed deksel dat opgetild kon worden. Zo'n ‘chaise percée’ kon in de slaapkamer of een nette kamer staan. De Franse naam is commodités en de Italiaanse comoda of comodina. Soms was het gemak verhuld als een nepladekastje met optilbaar bovenblad.

Een slaapkamer- of wascommode, vermoedelijk uit de jaren 1880-1890.

Vindplaatsen

Ik heb veel reacties gekregen op mijn oproep na te gaan wanneer het woord commode in het Nederlands voor het eerst werd gebruikt in de betekenis ‘aankleedmeubel voor baby's’. Behalve over gemak werd er natuurlijk vooral gerept van de ontwikkeling van ‘ladekast’ tot ‘aankleedmeubel’, die in andere talen - met uitzondering van het Fries - niet voorkomt. Zelfs niet in het Vlaams, zoals ik in het januarinummer al meldde, en wat twee Vlaamse Onze Taal-lezers bevestigden.

Mijn oudste schriftelijke bewijsplaats was Kolsterens Prisma vreemde-woordenboek uit 1956. Intussen zijn er een paar oudere bij gekomen, eveneens uit de jaren vijftig. Ik citeer uit de W.P. encyclopaedie voor de vrouw uit 1952: ‘kwam in 18de eeuw reeds voor als latafel met 1, 2 of 4 laden op vrij hoge poten; in de vorm van een kastje, meestal van noten- of mahoniehout sinds 2de helft 18de eeuw, soms met twee deurtjes, vaak rijk versierd met inlegwerk, lakwerk en bronsbeslag. Tegenwoordig wordt de C. vnl. gebezigd als benaming voor de aankleedtafel voor de baby.’ In Het boek voor moeder en dochter uit 1954 staat: ‘Een babycommode of aankleedtafel, met laden als bergruimte, is handig in gebruik, zéker wanneer dit meubelstuk later in een andere tint geverfd, b.v. dienst kan doen als schrijftafel voor onze groter wordende zoon of dochter!’

Bergmeubel

Mede dankzij alle informatie van Onze Taal-lezers heb ik me een duidelijk beeld kunnen vormen van de ontwikkeling die de commode in Nederland en in het Nederlands heeft doorgemaakt. De commode als bergmeubel komt het eerst voor in Frankrijk, in het begin van de achttiende eeuw. Aanvankelijk uitsluitend als ladekast, maar sinds de tweede helft van die eeuw konden er ook deurtjes in zitten. De commode had een marmeren bovenblad. Beide varianten werden in dezelfde eeuw als pronkmeubel in Nederland bekend. De deurtjesvariant kwam in de negentiende eeuw ook in de slaapkamer terecht, werd geverfd en als wastafel gebruikt. Er stond een wasstel op: een waskom met lampetkan en zeep- en kambakje. De slaapkamercommode noemde men wel ‘waschcommode’, zoals blijkt uit een citaat uit 1869 in het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Vaste wastafels raakten vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw algemeen in gebruik, en daardoor kon de slaapkamercommode exclusief een babycommode, een in pasteltinten uitgevoerde aankleedtafel, worden. In ieder geval in 1936 was dat volgens briefschrijvers al zo. Men legde er indertijd een verluiermatras op, maar die is inmiddels vervangen door het aankleedkussen.

Het woord aankleedtafel wordt momenteel alleen nog maar gebezigd voor de ‘verschoontafels’ zonder kastjes of laden zoals ze te vinden zijn in de toiletten op Schiphol of in Artis.

Commodekast

In Vlaanderen spreekt men van ‘luiertafel’ en ‘luierkussen’. De commode is er veelal een gangmeubel. De ‘Kommode’ die men in Duitsland eventueel als ‘Wickeltisch’ kan gebruiken, bevat uitsluitend laden. Maar het Friese kommode of kommoade betekent ‘aankleedmeubel inclusief planken en deurtjes’, net als in het Nederlands. Waarschijnlijk gaat het om een betekenisontlening. Het woord komt voor de eerste keer in het Fries voor in 1859 als een ‘krommode of sikkerteare’ die ‘in de moaiste keamer’ stond.

De commode als antiek huiskamermeubel bestaat in het Nederlands nog steeds. Onlangs werd er bij een veiling in Amsterdam een kwart miljoen geboden voor een oude commode van tussen 1780 en 1795 in een stijl die lijkt op die van de Haagse meubelmaker Matthijs Horrix. De betekenis ‘babymeubel’ is evenwel de belangrijkste geworden in het algemene taalgebruik. En dat heeft ertoe geleid dat in antiekerige kringen de ‘antieke’ ladekast een ‘commodekast’ is gaan heten. Ik heb het zelf gezien, in een winkel voor namaakantiek op de Overtoom in Amsterdam.

Ik ben voor dit artikel dank verschuldigd aan: W. Aalders, B. Bolsius, D. Boutkan, H. De Mol, M. van Dort, H.M. Fritschi-Moerman, M-L. Gerla, C. Hamans, M.A. Heeres, S. Koot, I. Mulder, L. Op 't Land, W. Philippa en I. Philippa-Brada, J.D. Prinsen, N. Rampart, J. Seitz, W. Sterenborg, K. Stroobants, M. Van Coppenolle, G.H. van Voorst Vader-Haitsma Mulier en E.C. Weve.