Onze Taal. Jaargang 69

[p. 130]

De nieuwe rol van het oude dialect
Streektaal beleeft onvermoede renaissance

Harrie Scholtmeijer - dialectoloog, Meertens Instituut, Amsterdam

Op Vlieland is het dialect helemaal verdwenen, en het Schiermonnikoogs wordt nog maar door tien procent van de totale eilandbevolking gesproken. Ruim een eeuw geleden was dit percentage voor beide eilanden nog honderd. Ook elders in het land is het dialect sterk teruggedrongen. Maar net toen iedereen dacht dat streektalen wel volledig zouden uitsterven, gebeurde er iets onverwachts.

In 1874 publiceerde de Leeuwarder arts Johan Winkler het Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon. Dat boek, opgezet naar Frans en Zwitsers voorbeeld, bevatte vertalingen van een en hetzelfde bijbelverhaal (de gelijkenis van de verloren zoon) in tweehonderd verschillende dialecten uit Noord-Duitsland, Nederland, België en Frans-Vlaanderen. Op die manier konden al die dialecten heel goed met elkaar vergeleken worden. Winklers werk markeerde het begin van de systematische en vergelijkende dialectkunde in de lage landen.

Een paar jaar geleden besloten we op het Meertens Instituut dat het tijd was het onderzoek van Winkler te herhalen. Immers: sinds de negentiende eeuw is de rol van de dialecten in Nederland drastisch veranderd, en wij waren benieuwd wat dat voor gevolgen heeft gehad. Vooral wilden we een antwoord op de vraag: wat is er nog over van het dialect?

Voordat ik daarop inga, is het goed eerst eens te kijken naar de aanleiding tot ons vervolgonderzoek: de veranderingen in de positie van de dialecten in Nederland die zich tijdens de afgelopen anderhalve eeuw voltrokken.

Industriële revolutie

In de tijd dat Winkler op het idee kwam om een dialecticon te maken, begon in Nederland het dialect plaats te maken voor het Nederlands. Aan het begin van de negentiende eeuw drukte iedereen zich, van hoog tot laag, uit in de taal die men thuis geleerd had, en dat was het dialect. Zelfs de elite die aan de Amsterdamse grachten woonde, deed geen enkele moeite om het dialect te mijden, en waarom zou ze ook? In de toen nog betrekkelijk kleine gemeenschap van Amsterdam was het voor iedereen toch wel ogenblikkelijk duidelijk wie tot de bovenlaag behoorde en wie niet. In de twintigste eeuw konden om die reden ook de Groninger herenboeren en de Twentse textielbaronnen nog gerust dialect praten met hun ondergeschikten: hun status werd er geen moment door in gevaar gebracht.

Maar in de grote steden in het westen van Nederland begon dat rond het midden van de negentiende eeuw te veranderen. De aanleiding was de industrialisatie, die rond die tijd in Nederland haar beslag kreeg, en die een enorme trek van het platteland naar de grote stad tot gevolg had. In het Amsterdams Historisch Museum is er een plattegrond van de hoofdstad die door het laten oplichten van bepaalde stukken toont welke delen van de stad in verschillende tijden bewoond waren. Zo is goed te zien dat er tot de negentiende eeuw een heel geleidelijke groei was, en dat de stad in de tijd van de industrialisatie als het ware explodeerde en aan alle kanten uit haar voegen barstte: duizenden en duizenden plattelanders zochten een nieuw bestaan in de grote stad. Hun dialect lieten ze op het platteland achter: dat hielp hen in de stad toch niet verder en zette hen hooguit te kijk als ‘boertjes van buut'n’.

Nederlands als gesproken taal

Tijdens de industriële revolutie veranderde de stad niet alleen in aantal inwoners heel sterk, maar ook kwalitatief. Voor het beheersen van complexe productieprocessen of het besturen van grote ondernemingen en uitdijende steden was het bezit van geld of het behoren tot de betere stand niet genoeg. De moderne samenleving vereiste kennis. Kennis van de natuurkunde, van het handelsrekenen, maar ook van het Nederlands, het vak dat in de toentertijd nieuwe Hogere Burgerschool (HBS) voor het eerst op het lesrooster stond. En die kennis werd in de praktijk toegepast. Zo begon het Nederlands aan een heel nieuwe fase in zijn bestaan: het was niet langer alleen maar verheven schrijftaal, maar ook het algemene communicatiemiddel in het gewone, dagelijkse gesprek.

Intussen bleef op het platteland alles nog heel lang bij het oude. Iedereen sprak dialect, en alleen een heel kleine bovenlaag van burgemeester, dokter en dominee beheerste het Nederlands. Maar met hen sprak je niet dagelijks, en dus nam je hun Nederlands ook niet over. Na de Tweede Wereldoorlog begon dat te veranderen, en ook dat heeft weer te maken met maatschappelijke ontwikkelingen.

[p. 131]

Het valt moeilijk voor te stellen hoe gesloten de wereld van de plattelander aan het begin van de twintigste eeuw nog was. In hetzelfde dorp als waar je geboren was, trouwde je, bracht je de kinderen groot, en ging je ook weer dood. Van de rest van de wereld had je dan niet veel meer gezien dan de plaats in de omgeving waar de veemarkt was. In die situatie kon je je met je dialect nog uitstekend redden.

Gaandeweg zorgden de fiets en later de bromfiets en de auto ervoor dat de actieradius van het dagelijks leven enorm veel groter werd. En wie er niet zelf opuit trok, haalde met radio en televisie de wereld in huis. En daarbij maakte het platteland kennis met een geheel nieuw fenomeen: het Nederlands als gesproken taal. De verdringing van het dialect was begonnen.

Uitgestorven dialect

Aan het begin van de eenentwintigste eeuw kunnen we ons afvragen wat er na die onstuitbare opmars van het gesproken Nederlands, eerst in de stad en later op het platteland, nog van het dialect over is. Zoals gezegd hebben we, om die vraag te beantwoorden, op het Meertens Instituut het onderzoek van Johan Winkler herhaald. In dezelfde plaatsen als waar hij destijds een vertaling van de gelijkenis van de verloren zoon opnam, probeerden we nu weer aan een vertaling te komen. In eerste instantie hebben we ons beperkt tot Nederland. De helft van alle vertalingen in Winklers dialecticon, een kleine honderd in getal, is uit Nederland afkomstig.

Natuurlijk viel het niet te verwachten dat in al die plaatsen weer eenvoudig aan een nieuwe vertaling van de verlorenzoonparabel te komen viel. In en om de Randstad is het traditionele dialect bijna of helemaal verdwenen. Maar ook op bijvoorbeeld het landelijke en geïsoleerde Vlieland is het dialect uitgestorven. Om precies te zijn gebeurde dat in 1993: toen overleed, op 107-jarige leeftijd, de vrouw die op het eiland algemeen als de laatste spreekster van het Vlielands werd gezien.

Op de andere Waddeneilanden is de toestand evenmin rooskleurig, maar nog altijd (iets) beter dan op Vlieland. Het Schiermonnikoogs wordt nog door ongeveer honderd mensen gesproken; dat is tien procent van de totale eilandbevolking. Ter vergelijking: rond het midden van de twintigste eeuw sprak nog een kwart van de eilandbevolking het lokale dialect, en in 1874 kon Winkler schrijven dat iedereen op Schiermonnikoog dialect sprak.

Reddende gong

Petronella Zeijlemaker (1885-1993), de laatste spreekster van het Vlielands.
Foto: bibliotheek museum Tromp's Huys, Vlieland

De noodklok luidt dus voor het Schiermonnikoogs, maar die noodklok zou ook weleens een reddende gong kunnen zijn. De Schiermonnikogers kijken niet langer lijdzaam toe hoe hun dialect verdwijnt. Er is een dialectgroep geformeerd, bestaande uit vijftien personen, die wekelijks bij elkaar komt. Dan wordt er voorgelezen en gezongen, gepraat en gedicht, en dat alles uiteraard in het dialect.

Op weer een ander eiland, Terschelling, is een jonge onderwijzer actief met het geven van cursussen in zijn streektaal: het Aasters (Oost-Terschellings). Daarmee wordt voorzien in een kennelijk bestaande behoefte bij eilandbewoners die het dialect niet van huis uit hebben meegekregen. Zo wordt het bedreigde dialect bewaard, en toch ook weer doorgegeven.

Illustratie: Jaap Vegter

De situatie op de Waddeneilanden is exemplarisch voor heel Nederland. In grote delen van het land is, net als op Vlieland, het dialect verdwenen. Op andere plaatsen bestaat het nog wel, maar is het sterk teruggedrongen - althans in zijn rol van communicatiemiddel voor het gewone, dagelijkse gesprek. Want er is nog nooit zoveel gelezen en geschreven, onderwezen en gestudeerd in het dialect als juist in onze tijd. De streektaal wordt gebruikt in domeinen waar vroeger niet eens aan gedacht werd. Popmuziek in het dialect is allang niet meer beperkt tot Normaal. Kerkdiensten en missen in het dialect trekken grote scharen toehoorders, ook in streken waar de kerkelijkheid helemaal niet zo groot is. En bijna elke streek heeft wel een tijdschrift waarin jongeren en oudere jongeren hun experimentele gedichten en verhalen schrijven - in het dialect.

Er heeft zich in Nederland gedurende de afgelopen anderhalve eeuw niets minder dan een revolutie op taalgebied voltrokken. Het dialect, eeuwenlang de dagelijkse spreektaal van ons land, is die positie kwijtgeraakt aan de Nederlandse standaardtaal. Maar net toen iedereen dacht dat het dialect wel volledig zou uitsterven, is er een dialectrenaissance begonnen, die de streektaal in een onvermoede positie bracht: die van heuse cultuurtaal, gekoesterd en gecultiveerd, en in een aantal gevallen door de overheid als taal erkend. In die heel nieuwe rol is het oude dialect de eenentwintigste eeuw ingegaan.

Van Harrie Scholtmeijer verscheen vorig jaar het boek Naast het Nederlands. Dialecten van Schelde tot Schiermonnikoog (Uitgeverij Contact).