Onze Taal. Jaargang 69

[p. 128]

‘Er schijnt hier wat aan de hand’
Het taaluniversum van Wim T. Schippers

Ingmar Heytze en Vrouwkje Tuinman

Van gekte tot pollens: televisiemaker en kunstenaar Wim T. Schippers heeft onze taal verrijkt met nieuwe woorden, maar vooral met een frisse kijk op de onzin die dagelijks uit onze monden rolt. Binnenkort verschijnt er een boekje over Schippers' bizarre uitdrukkingen, vreemde stopwoordjes en ogenschijnlijk absurde teksten.

Wim T. Schippers (Groningen, 1942) volgde een grafische opleiding, maar stapte na enkele jaren in de beeldende kunst over op televisie- en theaterwerk. Met onder anderen Gied Jaspars, Wim van der Linden en Ellen Jens werkte hij aan series en stukken als Hoepla, Het is weer zo laat, Going to the dogs en We zijn weer thuis. Zijn belangrijkste karakter Sjef van Oekel beleefde ook in stripvorm vele avonturen. Schippers maakte furore als liedjesschrijver Jacques Plafond, is al jaren de stem van Ernie uit Sesamstraat en maakte radioprogramma's, zoals Ronflonflon. De laatste jaren presenteerde hij onder meer de Wetenschapsquiz en waagde hij zich opnieuw op het pad van de beeldende kunst. In oktober gaat een nieuw toneelstuk van zijn hand in première.

Het is geen nieuws dat taal, en dan vooral spreektaal, geen strikt logische vorm van communicatie is. Desondanks zijn we meestal goed in staat om de intentie op te pikken van wat ons wordt verteld. Maar in het werk van theater- en televisiemaker, beeldend kunstenaar en presentator Wim T. Schippers verloopt conversatie vaak een stuk moeizamer dan in het echte leven. De existentiële verwarring waarin zijn personages geregeld verkeren, komt tot uiting in hun taalgebruik, dat wemelt van de bizarre uitdrukkingen, vreemde stopwoordjes en absurde clichés. Zoals bij Sjef van Oekel, de held uit onder meer de Barend Servetshow en Het is weer zo laat. Zijn lijfspreuk ‘Ik word niet goed’ fungeerde meestal als het onvermijdelijke einde van een steeds onsamenhangender wordend betoog:

Kortom, de showbiz anno nu, lampen, succes, roem en drank, lekkere wijven maar ook geld! Veel geld! Juist. Prachtige auto's en treinen in vliegende vaart door het wuivende graan! (wist zich het zweet van het voorhoofd) Fruitschalen voor onze zieken, asbakken, Kerstmis met enorme poorten, natte plekken ... Ik word niet goed...

Ook al gedragen de karakters van Schippers zich zelden als gewone mensen, hun tekst heeft allerlei kenmerken die spreektaal ook heeft: brokkelig, onaf, vaak ongrammaticaal en soms redundant. Zinnen worden halverwege afgebroken of gaan een heel andere kant op, om vervolgens weer te worden rechtgebreid. Of niet, zoals hier in het stuk Duizend gordijnen:

Jan: ‘Kan me geen fuck schelen, als we maar naar Klein Patja gaan, daar moeten ze dus wel op rekenen, want daar heb ik nog zo het een en ander te verhapstukken en appeltjes te schillen, met mijn zwitserse knipmes, waar dat al niet goed voor gebleken is.’

Niet alledaags

Schippers gaat zelfs zover dat woorden die min of meer aan elkaar geplakt worden uitgesproken, ook zo worden gespeld - iets wat uiteraard vooral de lezer van zijn stukken meekrijgt. Rik Rollinga gaat ‘opzoek’ naar Yolanda in de serie Opzoek naar Yolanda en andere personages hebben het over ‘netzogoed’, ‘eerlijkgezegd’ en ‘opzak’. Ook opvallend is de gewoonte om oudere mensen in oude spelling te laten spreken. Zo laat niemand minder dan God in de Fred Haché Show merken nog heel goed bij te tijd te zijn: ‘Prima de Luxe, zoo is toch de uitdrukking?’ Andere personages gebruiken spreektaal op een meer alledaagse manier: woorden worden ingeslikt (‘Er schijnt hier wat aan de hand’, naar analogie van bijvoorbeeld ‘Hij schijnt in de war’), uitdrukkingen verhaspeld (‘Potverdomme, wat maakt u een kouwe drukte, reeds’), werkwoorden verkeerd verbogen en hele betogen lopen volkomen uit de hand. Een voorbeeld uit de serie experimentele muziektheater-stukken Bugpeh Expé:

Cees: ‘Dames en heren. Met onze vertellingen uit Oom Haans vertelselboek schieten we al lekker op. We hebben met onze groep al een flink aantal binnen- en buitenlandse plaatsen getroffen, het orkest valt soms een beetje uitelkaar, sommige mensen raken zelfs geheel weg, maar geen nood, want eh... want.’

Ook al heeft de taalbehandeling van Wim T. Schippers veel kenmerken van spreektaal, toch is die absoluut niet alledaags. Je krijgt als lezer of kijker nergens

[p. 129]

het gevoel dat de tekst ook werkelijk te horen zou kunnen zijn in een willekeurige bakkerij, huiskamer of trein. Zowel de absurde onderwerpskeuze van de karakters van Schippers als de manier waarop zij hun onderwerpen te berde brengen, heeft niet veel met de taal van de straat te maken. Veel gesprekken worden bovendien om zeep geholpen doordat de personages alles naar de letter verstaan en daarover uitgebreid beginnen te delibereren. Emotionele kwesties worden gelardeerd met jargonwoorden en officiële taal, die mensen in een toestand van woede of opwinding nooit zouden hanteren; boze vrouw in het toneelstuk Waar gaat het over?: ‘Ik ben in het geheel niet geïnteresseerd in, noch gediend van uw theorieën!’ En in Opzoek naar Yolanda maken Gé Braadslee en Jan Vos zich zó op voor een hernieuwing van hun liefde:

Gé: (maakt zich los) ‘Wacht nou! We doen alles weer net als toen. Dus éérst:’
Jan: (glundert) ‘Een warme kop chocolademelk?’
Gé: (zet hem terecht) ‘Een kop warme chocolademelk. Niet een warme kop chocolademelk. Zeg dat toch niet altijd verkeerd.’
Jan: ‘Maar van die warme chocolademelk wordt die kóp toch óók warm?’

Volgt een paginalange taalkundige discussie over vorm en inhoud en het ‘chocolade-drinken als totaal’, waardoor van minnekozen niet veel meer komt.

Haarkloverige logica

De meeste taalvondsten van Wim T. Schippers zijn niet zozeer onlogisch als wel extreem consequent. Afgezien van hele lappen tekst die manifest uit fantasiewoorden bestaan (‘Tepperdon kalden vug braf goben av gandobed ponten brignen’), zijn veel van Schippers' taalvondsten juist het omgekeerde van chaotisch: het zijn eerder de gevolgen van hypercorrecte, soms haarkloverige logica. Zo zit er eigenlijk wel iets in dat iemand aan de bar twee ‘ra’ bestelt. Immers: als je museum in het meervoud moet verbuigen tot musea, dan moet twee rum wel twee ra zijn. Tijdens een prijsuitreiking bij de serie De lachende scheerkwast ontstaat er een licht handgemeen over het onderscheid tussen het gebruik van de kwalificaties ‘fout’ en ‘foutief’ voor de verkeerde antwoorden. Het eind van het liedje is dat de presentatrice de ‘goedieve’ antwoorden gaat oplezen.

Hoe absurd en onzinnig veel teksten van Schippers ook overkomen, ze zijn zonder uitzondering zorgvuldig geconstrueerd. ‘Niets is zo verhelderend als verwarring’, zei hij ooit in een interview. Binnen Schippers' zelfgeschapen, alternatieve logica is een duidelijke, herkenbare toon te constateren. De taal van Wim T. Schippers kan dan ook goed worden nagedaan. Sommige kreten hebben het voor korte of langere tijd tot nationaal cultuurgoed geschopt, zoals pollens, reeds, prima de luxe en als het ware. Het blijkt ook mogelijk om nieuwe zinnen te maken in het stramien dat Schippers ons in zijn teksten aanreikt. Imitator Robert Paul verzon bij het nadoen van Sjef van Oekel bijvoorbeeld zelf de uitdrukking ‘De tranen staan mij nader dan het huilen’. Die is Van Oekel zo op het lijf geschreven dat hij naadloos aansluit op een oorspronkelijk Oekelisme als ‘Het braken staat mij nader dan het poepen’.

Wim T. Schippers als presentator van de Nationale Wetenschapsquiz Junior
Foto: Cor Mooij

De wartaal van Ronflonflon-personage Jaap Knasterhuis is aardig te benaderen door te pas en te onpas ‘wel, en ook’ en ‘sorry zeg’ te roepen, en verder af te zien van enige verbuiging van werkwoorden. Een ware Schippersfan krijgt met het gebruik van het simpele woordje joe uit Ronflonflon nog altijd heel wat wenkbrauwen omhoog. Ook het ‘Wim T. Schippers fanzine’, samengesteld door de gebroeders Henk en Hans Bom, staat bol van de verwijzingen naar de taal van Schippers:

Lid worden? Moet kunnen! ... Als joe adres bij de redaktie bekend is, worden joe de volgende fanzines als het ware vanzelf toegezonden: wat wil een mens nog meer! Wil joe, voor de volledigheid, ook eerder verschenen fanzines ontvangen, neem dan voor de financiële gevolgen maar even kontakt op met de redaktie. Tot zover deze tip van Jan Vos.

Kortom: met de stijl van Wim T. Schippers loop je even makkelijk weg als met de spreektrant van bepaalde typetjes van Van Kooten en De Bie, de kreten van Spaan en Vermeegen of het geblaat van de lullo's uit Jiskefet. Zelfs Schippers' beeldende kunst kan uitnodigen tot eigen inbreng: zo werd zijn Pindakaasvloer een paar jaar geleden door enkele museumbezoekers bestrooid met hagelslag. Of ze zelf zo'n kunstwerk op de keukentafel zouden hebben uitgesmeerd, en het ook als manifeste kunst bedoeld zouden hebben, is echter de vraag. Dat geldt ook voor Schippers' taal. Wie veel werk van Schippers heeft gezien of gelezen, kijkt op een andere manier naar taal en haar betekenis dan daarvoor. De beste taalvondsten van Wim T. Schippers wijzen ons op de twee- of driedubbele bodem die ons normale taalgebruik heeft. Door een voortdurend aanwezige spraakverwarring tussen vorm, inhoud en betekenis van taal nodigt zijn werk uit om kritisch te luisteren naar de vreemde dingen die mensen de hele dag door tegen elkaar zeggen, in het volle en zo nu en dan misplaatste vertrouwen dat ze elkaar wel zullen begrijpen. Wie daar de ogen voor geopend heeft, krijgt ze nooit meer dicht.

Verdomd interessant, maar gaat u verder. De taal van Wim T. Schippers, door Ingmar Heytze en Vrouwkje Tuinman, verschijnt eind mei bij Sdu Uitgevers en kost f 19,90.