Onze Taal. Jaargang 69

[p. 68]

De studie van ‘kleine talen’
Taalonderzoek van Perzische poëtica tot Mixteekse beeldhandschriften

Dirk van Delft - chef redactie Wetenschappen NRC Handelsblad

Er worden in Nederland heel wat ‘kleine talen’ bestudeerd, van Oudijslands tot de gezongen poëzie van een moslimminderheid in Tadzjikistan. Wat beweegt iemand om een etymologisch woordenboek van het proto-Indo-Europees te maken?

Wie van talen houdt, kan alle kanten op. Wereldwijd zijn er naar schatting nog vijf- à zesduizend - hun aantal is rap dalende - en nog geen tiende daarvan is fatsoenlijk beschreven. De meeste talen kennen geen schrift en worden alleen gesproken. Een geschreven taal is overigens niet beter dan een ongeschreven. De paar duizend sprekers van het Hunzib, een ongeschreven Kaukasische taal die in Dagestan wordt gesproken, kunnen zich net zo subtiel uitdrukken en net zo bloemrijk schelden als Armeens-, Arabisch- of Nederlandstaligen. Bovendien: ook wie een geschreven taal machtig is, communiceert in de meeste gevallen mondeling. En baby's en peuters die hun moedertaal verwerven, doen dat eveneens zonder schrift.

Sleuteltalen

Grote talen of kleine talen, geschreven of ongeschreven: alle zijn volwaardig lid van de wereldtalenfamilie. Toch zijn sommige talen meer gelijk dan andere, omdat ze een aspect bevatten dat elders niet (meer) zichtbaar is. Door de ene taal te bestuderen, begrijp je de andere opeens een stuk beter. De sprekers van zo'n sleuteltaal leven niet zelden in afgelegen, moeilijk toegankelijke gebieden: een ver dal in de Himalaya, een woeste bergtop in de Kaukasus, een stukje oerwoud in Irian Jaya, een woestijn in Kenia. Dat is niet toevallig. Isolatie schermt die talen af van degenererende invloeden van het Nepalees, het Russisch, het Indonesisch of het Swahili. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat ze zich niet ontwikkelen: onveranderd blijven alleen de dode talen van de Babyloniërs, Hittieten of de oude Egyptenaren.

De taalbeschrijver moet dus tegen een stootje kunnen. Ver van huis en haard trotseert hij barre omstandigheden en enge ziektes. Veldwerk is zwaar en vergt improvisatietalent. Haast is geboden: ook in de uithoeken van de wereld rukt de technologie op en soms treft de onderzoeker ter plekke niet meer dan een handjevol sprekers aan, ziet hij ‘zijn’ taal voor zijn ogen van de aardbodem verdwijnen. Daar valt weinig aan te doen; veel talen is dit lot beschoren. Als een andere taal meer perspectief biedt, bijvoorbeeld omdat die in het onderwijs en in het economische verkeer domineert, is het op termijn met de moedertaal gedaan. Maar vanuit wetenschappelijk oogpunt is het doodzonde als vóór het tenietgaan niet eerst een beschrijving op tafel komt, het liefst in combinatie met series geluidsopnamen.

Cultuurdragers

Talen mogen interessant zijn vanwege hun talloze werkwoordsvormen of hun aparte klanken, tegelijk zijn het de dragers van culturen. Een sinoloog heeft geen Chinees gestudeerd maar is geschoold bij de Opleiding talen en culturen van China. Daaronder

Menige kleinetalenonderzoeker was op het spoor gezet door erudiete leraren, spannende zendingsverhalen, Karl May of intrigerende musea voor volkenkunde.

vallen taal- en letterkunde, geschiedenis, filosofie en religie, maar ook de specialisatie ‘politiek en bestuur van het hedendaagse China’ en een zogeheten managementvariant. Vergelijkbare opleidingen bestaan er voor Zuidoost-Azië en Oceanië, Japan en Korea, India, het islamitische Midden-Oosten, Zuid-Amerika, enzovoort. Samen met opleidingen als Slavistiek, Finoegristiek, Scandinavische talen en culturen, Egyptologie en Fries vormen ze in academisch Nederland de Kleine Letteren: vakgebieden met een relatief bescheiden wetenschappelijke staf.

[p. 69]

Illustratie: Hein de Kort

Wie lopen er zoal rond in de wijde wereld van de Kleine Letteren? Wat beweegt hen? Wat is de aardigheid van studies als Afrikaanse taalkunde, Oudijslands of Berber? Waarom Perzisch studeren als de kans groot is dat je voor academisch onderdak naar het buitenland moet? Is het de liefde voor taal? Het vreemde achter de horizon?

Om daarachter te komen heb ik in mijn in 1998 verschenen boek De wijde wereld van de Kleine Talen vijfentwintig talenonderzoekers geportretteerd. Daarbij ging het me zowel om de specifieke inhoud van hun onderzoek als om hun persoonlijke drijfveren. Soms waren mensen via de grilligste paden - studie natuurkunde, priesteropleiding - op hun positie beland. Menigeen was op het spoor gezet door erudiete leraren, spannende zendingsverhalen, Karl May of intrigerende musea voor volkenkunde. En altijd waren ze aangenaam bezeten van hun onderwerp.

OKW-taaldag ‘de gesel van Babylon’ over kleine talen

De K.L. Poll-stichting organiseert programma's op het gebied van onderwijs, kunst en wetenschap voor een breed cultureel geïnteresseerd publiek. Een jaarlijks terugkerend project is de OKW-Taaldag, die dit jaar gewijd is aan de zwakke positie van kleinere talen. Sommige taalkundigen beweren dat van de zesduizend talen die in de wereld gesproken worden, er in deze eeuw zo'n tweeduizend zullen uitsterven. Als die verwachting reëel is, wat kan er dan gedaan worden om de kleine talen te redden? En: is het wel erg dat er talen verdwijnen? Ook daar wordt verschillend over gedacht. Tijdens de OKW-Taaldag op 4 maart zullen zeven sprekers op deze problematiek ingaan; na een plenaire lezing van Pieter Muysken volgen drie blokken van twee lezingen; de deelnemers kunnen per blok kiezen welke lezing ze willen bijwonen. Onderwerpen die aan bod komen, zijn de kleine talen van Irian Jaya, het Berbice Nederlands, de taal van Popoloca-indianen in Mexico, de talen van de Himalaya, en het Plautdietsch van mennonieten in Siberië.

De OKW-Taaldag vindt plaats op zaterdag 4 maart, van 14.15 tot 19.15 uur in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam. Toegangskaarten kosten f 95,- (inclusief koffie/thee en borrel na afloop). Voor meer informatie en aanmeldingen: K.L. Poll-stichting voor OKW, Prinsengracht 583, 1016 HT, Amsterdam; tel. [phone]; fax [phone]; e-mail <[e-mail]>.

Veldwerk

Om te beginnen heb je de taalbeschrijvers. Zij verzamelen data. Dat kan betrekking hebben op het Korowai, dat in een ontoegankelijk moerasgebied in Irian Jaya wordt gesproken door inboorlingen die uit angst voor koppensnellers hun hutten in boomtoppen bouwen. Maar ook op een Canadese mengtaal die is opgebouwd uit indiaans Cree en kolonisten-Frans, of op een Kroatisch dialect op het schiereiland Istrië dat bestudeerd wordt in het kader van een project om het proto-Slavische accent te reconstrueren. Dit veldwerk mondt uit in grammatica's, tekstvoorbeelden en woordenboeken, waar andere onderzoekers op kunnen voortbouwen. Soms is de uitkomst dat conclusies van anderen worden gelogenstraft. Zo was er een Duitse indoloog die beweerde bij een volk in de westelijke Himalaya diverse Indo-Europese oervormen te hebben ontdekt. George van Driem, autoriteit op het gebied van Himalaya-talen, had er acht dagen lopen voor over om de spectaculaire vondst persoonlijk te controleren: het bleek onzin. In die zin opereert de taalbeschrijver niet anders dan de fysicus die het vreemde deeltje dat zomaar in een concurrerend laboratorium opduikt graag in een eigenhandig controle-experiment bevestigd ziet.

Modernere onderwerpen

Dan is er de literatuur. De kamergeleerde die zich vol toewijding over oude manuscripten buigt, om met degelijke kritische tekstedities zijn vakgebied vooruit te helpen, is nog altijd springlevend. Wel is er een verschuiving gaande naar modernere onderwerpen. Zo is C.J. Ruigh, die als hoogleraar Oudgriekse taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam een monografie van duizend bladzijden publiceerde over het gebruik van het woordje te bij Homerus, na zijn emeritaat niet opgevolgd. Maar in Leiden houdt Theo Maarten van Lint zich volop bezig met de vraag hoe middeleeuwse Armeniërs omgingen met de Perzische poëtica. Filologen als Ruigh en Van Lint hebben gezelschap gekregen van onderzoekers die zich ook buiten bibliotheken wagen en, zonder de historische wortels te loochenen, hedendaagse zaken oppakken. Zo stortte de sinoloog Maghiel van Crevel zich in de bruisende wereld van de experimentele, ‘duistere’ poëzie van het moderne China. De javanist Bernard Arps bestudeert in Indonesië de manier waarop het voordragen en zingen van geschreven proza en poëzie, orale verhaalkunst, toneel en wajangtheater zich manifesteren op radio, televisie en op geluidscassettes. Anderen brengen in Tadzjikistan de gezongen poëzie van een moslimminderheid in kaart, gaan in Korea op zoek naar sjamanistische rituelen, wonen tussen de Mixteekse indianen om oude beeldhandschriften beter te kunnen interpreteren, of participeren in Tamil-volkstheater in Zuid-India.

[p. 70]

Sinds 1992 genieten de Kleine Letteren aan de Nederlandse universiteiten speciale bescherming. Die was dringend nodig. De bezuinigingsoperaties van de jaren tachtig, omineus ‘Taakverdeling en Concentratie’ respectievelijk ‘Selectieve Krimp en Groei’ gedoopt, hadden vooral bij de talenstudies met relatief weinig studenten tot forse afkalving geleid. Veel specialismen waren onder het bestaansminimum gezakt, een aantal legde zelfs het loodje. Schrijnend was de sluiting, in 1987, van het Instituut van de Kunstgeschiedenis en Archeologie van Zuid- en Zuidoost-Azië in Amsterdam. Het drama trok internationaal sterk de aandacht, maar alle afkeurende reacties ten spijt zette de universiteit de kapitaalsvernietiging gewoon door. Het was de sanskritist en filosoof Frits Staal die in 1989 vanuit Berkeley de noodklok luidde. ‘Zo heeft een klein rijk land in Europa zijn kleine culturele revolutie afgekeken van een groot arm land in Azië en het daarenboven nog botgevierd op de culturen van Azië zelf’, schreef Staal in een open brief aan toenmalig minister Deetman. Het hielp: in 1992 sloten het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en de universiteiten een convenant dat de Kleine Letteren tot op de dag van vandaag voor verdere aantasting behoedt. ‘Een Nederlandse universiteit zonder Kleine Letteren is niet goed denkbaar’, zei minister Hermans onlangs nog in het studentenmagazine Sum.

De inhoud van een Indo-Europees etymologisch woordenboek

Alexander Lubotsky, sinds 1980 verbonden aan de afdeling Indo-Europees van de Leidse opleiding Vergelijkende Taalwetenschappen, is gek op talen. Geboren in Rusland, waar hij algemene taalwetenschap studeerde, kwam hij in 1976 met zijn ouders naar Nederland. Hij wierp zich op het Sanskriet en stapte vervolgens over op het Indo-Europees. Tot die taalfamilie behoren het Nederlands en het Engels, maar ook talen als het Armeens, het Keltisch, het Hettitisch en het Sanskriet. Alle zijn ze terug te voeren op het proto-Indo-Europees zoals dat in het vierde millennium voor Christus in de steppen van Zuid-Rusland werd gesproken.

De woorden die uit die prototaal stammen, wil Lubotsky in een Indo-Europees etymologisch woordenboek bijeenbrengen. In tegenstelling tot een Nederlands etymologisch woordenboek biedt de Indo-Europese variant complete informatie over het verspreidingsgebied van een woord. Ieder lemma geeft de betekenis, de woorden op grond waarvan de reconstructie tot stand kwam, grammaticale eigenschappen, de oudste tekst waarin het woord is aangetroffen en bibliografische gegevens. Niet alleen interessant voor taalwetenschappers, maar ook voor bijvoorbeeld archeologen.

Om deze protowoorden te vinden, speurt Lubotsky samen met zijn medewerkers naar woorden die er in de verschillende talen min of meer hetzelfde uitzien. In totaal gaat het nieuwe woordenboek enkele duizenden lemma's bevatten. Nog geen kwart daarvan betreft woorden die daadwerkelijk van proto-Indo-Europese origine zijn. Lubotsky: ‘Neem het Nederlandse baard. In het Latijn is dat barba, in het Oudkerkslavisch brada en in het Litouws barzda, terwijl het in de andere taalgroepen niet voorkomt. Dat woord nemen we op, maar waarschijnlijk is het niet proto-Indo-Europees. Het had geen a, en ook het beperkte verspreidingsgebied van het woord maakt de zaak verdacht. Het kan zijn dat de Indo-Europeanen, toen ze zich in de desbetreffende streken vestigden, sommige woorden uit de lokale taal overgenomen hebben.’

Dat zulke substraatwoorden in het Indo-Europees etymologisch woordenboek in de meerderheid zijn, vindt Lubotsky geen bezwaar. ‘Van de talen die in Europa te vinden waren vóór de Indo-Europeanen er binnentrokken, is bitter weinig bekend. Alleen van het Baskisch weten we zeker dat het al aanwezig was. Wat we verder aan kennis over die talen hebben, danken we aan ontleningen in Indo-Europese talen. In de betekenissen van zulke substraatwoorden schuilt waardevolle informatie. Dat de Germanen een woord als adel ontleenden aan de lokale taal, betekent dat in het gebied waar ze zich vestigden al sociale structuren aanwezig waren, die waarschijnlijk van een hoger plan waren dan hetgeen ze zelf in huis hadden.’

Het Leidse project ligt goed op stoom. Lubotsky: ‘In eerste instantie werken we horizontaal: per taalgebied komt er een etymologische database. Die zetten we op internet in de hoop op commentaar. Als alle witte vlekken zijn ingevuld, volgt de laatste stap: het ineenschuiven van het verzamelde materiaal tot een elektronisch Indo-Europees etymologisch woordenboek dat permanent kan worden aangepast.’