Onze Taal. Jaargang 69

[p. 67]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Gelekt

? Als een ambtenaar vertrouwelijke informatie heeft doorgespeeld, horen en lezen we in de media: ‘De ambtenaar heeft gelekt.’ Wat vindt u van het gebruik van lekken in deze zin?

! Hoewel velen er moeite mee zullen hebben, keuren we het zeker niet af; lekken in deze betekenis is helemaal ingeburgerd. Bijna alle hedendaagse woordenboeken vermelden bij lekken óók iets als ‘geheime, vertrouwelijke informatie laten uitlekken’. Van Dale geeft deze betekenis voor het eerst in de elfde druk (1984). Dit lekken wordt nu vooral nog in politieke contexten gebruikt; het staat dan ook in allerlei boekjes over politiek taalgebruik (onder andere Politiek woordenboek (1985), Parlementaal (1991) en Politieke woorden (1997)).

Sommigen zullen lekken in deze betekenis afkeuren als anglicisme; het is een betekenisontlening uit het Engels: to leak betekent ‘(informatie) laten uitlekken’. Maar er is nog iets anders aan de hand. Velen zullen in de bovenstaande zin een lijdend voorwerp missen; ze verwachten dat de zin bijvoorbeeld luidt: ‘De ambtenaar heeft vertrouwelijke informatie gelekt.’ De woordenboeken bevestigen dat lekken in deze betekenis een ‘overgankelijk werkwoord’ is (een werkwoord met lijdend voorwerp). Toch blijkt uit de gegeven voorbeeldzinnen dat er lang niet altijd een lijdend voorwerp bij staat (vergelijk Verschueren (1996): ‘hij heeft het plan gelekt’ met Koenen (1999): ‘de ambtenaar heeft gelekt’). Dat lijkt onjuist, maar is dat niet: overgankelijke werkwoorden hóéven niet altijd een lijdend voorwerp bij zich te hebben. Neem bijvoorbeeld het werkwoord eten; afhankelijk van de context kan dit werkwoord met of zonder lijdend voorwerp voorkomen. Vergelijk de volgende zinnen:

-	Mijn oma eet iedere dag om vijf uur een appeltje.
-	Mijn oma eet iedere dag om vijf uur (een maaltijd).

In de eerste zin kan het lijdend voorwerp een appeltje niet weggelaten worden zonder dat de betekenis van de zin verandert. Bij de tweede zin wordt een maaltijd bij voorkeur wél weggelaten; het is zelfs overdreven volledig om het te laten staan. Dat komt doordat de betekenis van (een) maaltijd in het werkwoord eten besloten zit. Soms is er niet zo'n algemeen woord als (een) maaltijd dat we in gedachten kunnen invullen, maar begrijpen we wel zoiets algemeens, bijvoorbeeld in ‘Ik lees graag (boeken, kranten, tijdschriften, enz.).’ Lekken is hierin vergelijkbaar met eten en lezen. Als het ‘lekmateriaal’ achterwege blijft, zit de aard ervan (‘vertrouwelijke informatie’) blijkbaar voldoende in het werkwoord lekken vervat - althans in politieke kringen, waarbinnen dit lekken is ontstaan. Maar het is niet vreemd dat menige taalgebruiker er nog aan zal moeten wennen.

Vroegtijdig/voortijdig

? Is de zin ‘Hij is vroegtijdig met zijn opleiding gestopt’ correct, om aan te geven dat iemand zijn opleiding heeft afgebroken?

! Deze zin is wel mogelijk, maar beter is ‘Hij is voortijdig met zijn opleiding gestopt.’

Voortijdig betekent ‘voor het verwachte, gestelde of gewenste tijdstip komend of plaatshebbend’ (Van Dale, 1999), met andere woorden: ‘te vroeg’. Vroegtijdig betekent in de eerste plaats ‘vroeg, bijtijds’; alleen De grote Prisma Nederlands (1997) verwijst bij vroegtijdig (ook) naar voortijdig. Van Dale vermeldt bij vroegtijdig nog de betekenis ‘vroeg in verhouding tot het normale, eerder dan gewoonlijk (komend)’. Het is wat ons betreft duidelijker om in de bovenstaande zin het ondubbelzinnige voortijdig te gebruiken.

Gemonito(o)rd

? Volgens Koenen (1999) wordt het werkwoord monitoren (‘toezicht houden op’) als volgt vervoegd: monitoorde - gemonitoord. Van Dale (1999) geeft monitoren - monitorde - gemonitord. Wat is het nu?

! Wij zijn het met Van Dale eens; het Groene Boekje en de Spellingwijzer Onze Taal vermelden het werkwoord helaas niet.

Dat Koenen een dubbele o in de vervoeging geeft, heeft met de uitspraak van het werkwoord te maken: het woordenboek geeft aan dat monitoren (ontleend aan het Engelse to monitor) met een lange o - als [moonietooren] - uitgesproken wordt, en dat moet dan ook in de spelling tot uiting komen. Datzelfde zien we bijvoorbeeld bij scoren (vervoeging: scoorde - gescoord); de spelling scorde - gescord zou de onjuiste uitspraak [skorde - geskort] met zich meebrengen. Waarschijnlijk heeft de redactie van Koenen geredeneerd naar analogie van een van de meervouden van monitor: monitoren. Daarin valt de klemtoon op de tweede o, zodat die lang uitgesproken wordt.

Volgens ons wordt het werkwoord monitoren echter meer op z'n Engels uitgesproken, namelijk met de klemtoon op de eerste lettergreep, zodat de laatste o geen lange o kan worden: [móónietorren - móónietorde - gemóónietort]. De dubbele o is dan niet op zijn plaats; vandaar onze voorkeur voor de vervoeging monitoren - monitorde - gemonitord.

Uitspraak van hygiëne

? In televisiereclames hoor ik vaak dat hygiëne uitgesproken wordt als [hiegiejène]. Moet dat niet [hiegiejeene] zijn?

! Nee, dat hoeft niet; beide uitspraakvormen zijn gangbaar. Van Dale (1999) en Koenen (1999) vermelden de uitspraak [hiegiejène]; Verschueren (1996) en het Groot uitspraakwoordenboek van de Nederlandse taal (1974) geven [hieg(ie)jeene]. Voor beide uitspraken is wel wat te zeggen: [hiegiejène] komt het meest overeen met de oorspronkelijke, Franse uitspraak, maar alleen [hieg(ie)jeene] sluit bij de spelling van het woord aan. Een e met een trema wordt in het Nederlands immers als een ‘gewone’ e uitgesproken, dat wil zeggen in open lettergrepen als [ee]: industriële, diëten, appreciëren. Bovendien wordt de uitspraak [è] op schrift meestal door een e met een accent grave weergegeven: carrière, blèren, enz.

Wij hebben de indruk dat [hiegiejeene] de gebruikelijkste uitspraak is, maar dat de ‘Franse’ uitspraak meer ‘status’ heeft. Vandaar wellicht dat in tv-reclame vaak van [hiegiejène] gesproken wordt.