Onze Taal. Jaargang 69

[p. 58]

Taal die alle kanten op kan
De invloed van onze democratie op onze taal

Mr. H.A.F.M.O. van Mierlo - oud-politicus

In onze democratie moeten politici verschillende groepen bedienen die niet allemaal op dezelfde boodschap wachten: de collega's, de kiezers, de coalitie. Wat heeft dat voor invloed op de taal van ‘Den Haag’? En op die van de parlementaire journalistiek?

Velen van u zullen misschien weten dat aan Confucius ooit werd gevraagd: ‘Wat zou u doen als u geroepen werd een land te besturen?’ Na enig peinzen antwoordde hij: ‘De taal zuiveren.’ De toehoorders toonden zich nogal verbaasd over dat antwoord en hierop verklaarde de wijsgeer: ‘Als de taal niet zuiver is, dan is hetgeen gezegd wordt niet hetzelfde als hetgeen wordt bedoeld; in dat geval blijven de dingen die gedaan moeten worden, ongedaan; het gevolg is dat het recht verdwijnt en de mensen in een hopeloze verwarring komen te verkeren.’

Vage clichétaal

Confucius ziet wazige taal - ‘onzuivere taal’ - als oorzaak van ongerechtigheid. Opvallend is dat hij het omgekeerde verband negeert. En een ander interessant aspect is dat hij er in zijn dictatoriale opvattingen van uitgaat dat de machthebber ook echt de taal dwingend kan voorschrijven. Natuurlijk, op papier kun je woorden schrappen en barbarismen verwijderen en zo, maar de taal trekt zich daar niets van aan. Als er in een gemeenschap of in een beroepsgroep om de een of andere reden behoefte is aan een bepaald soort taal, bijvoorbeeld vage clichétaal, dan zal die zich op den duur ontwikkelen. Er zijn vele oorzaken die taal, ook groepstaal, maken tot wat ze is. Ik zal me beperken tot één verband: dat tussen de soort democratie die we hebben en de soort taal die zich daarin heeft gevormd.

Taal is het expressie- en communicatiemiddel bij uitstek; woorden zijn de voertuigen van gedachten, cerebraal of emotioneel, en politici zijn er totaal van afhankelijk. Nergens in een gemeenschap is de omzet van taal zó intensief en continu als in het parlement van een democratie. Het is de plaats bij uitstek waar non-stop publiekelijk wordt gesproken, over alles wat de mensen aangaat. Als er ergens taal vernieuwd, aangevuld, verfrist of verbouwd zou kunnen worden, is het daar. Maar juist in ons land valt dat tegen. En dat hangt samen met de politieke cultuur waarin onze taal moet functioneren.

Meervoudige rollen

Wij hebben een van de meest onpersoonlijke en indirecte democratieën ter wereld, en daarin heeft zich consequent een onpersoonlijke en indirecte taal ontwikkeld. In de Nederlandse democratie moet alle macht en de controle daarop voortkomen uit één stem, die de kiezer eenmaal in de vier jaar uitbrengt. En de politici die dan naar de Kamer komen, zijn gedwongen op basis van dat enkelvoudige mandaat meervoudige plichten te vervullen, meervoudige rollen te spelen, die niet zomaar in elkaars verlengde liggen, die verschillende oren moeten bedienen, die niet allemaal op dezelfde boodschap wachten. En toch heeft hij of zij maar één verhaal. Hij zoekt dus de taal die dat verhaal zo multifunctioneel mogelijk maakt.

Dat politieke proces van ons kent twee aspecten: dat van de machtsuitoefening en dat van de machtsvorming. Ze vragen om verschillend taalgebruik. De taal van de machtsvorming dient om voor de kiezer je politieke identiteit zo zichtbaar en herkenbaar mogelijk te maken. Dus: laten zien waarin je je onderschéídt van de anderen. De machtsuitoefening nodigt uit tot omgekeerde taal, die opzoekt wat je juist met anderen gemeen hebt, zodat er meerderheden kunnen ontstaan voor beleid. Er is dus sprake van tegengestelde behoeftes, en als die tegelijkertijd bevredigd moeten worden, leveren ze een probleem op voor het woordgebruik. Die multifunctionaliteit is verhevigd aan de orde wanneer je lid bent van een regeringsfractie die met anderen een coalitie vormt. Voortdurend speelt daar het conflict tussen het tonen van de identiteit van je eigen partij en het verdedigen van de gezamenlijkheid, het kabinetsbeleid, dat per definitie de resultante is van compromissen.

Eén taal

De politicus heeft verschillende soorten taal tot zijn beschikking. Allereerst de technische taal; ik noem dat de ‘garagetaal’, die nodig is om het vraagstuk met je collega's te behandelen. Vervolgens heb je de politieke taal, bedoeld om de kiezers duidelijk te maken dat je pal voor hun belangen staat, en voor het pro-

[p. 59]

gram van je partij, waarop ze straks weer opnieuw moeten stemmen. De derde taal is voor de coalitie; daarin maak je duidelijk dat het allemaal zo'n vaart niet loopt en dat je de coalitie niet in gevaar wilt brengen. En omdat je niet drie gelegenheden kunt creëren waarop je die drie talen onverbloemd spreekt - de openbaarheid verhindert dat gelukkig; je zou onmiddellijk als draaikont ontmaskerd worden - zoek je een taal waarin alledrie de boodschappen zo goed en zo kwaad als het gaat een plaats krijgen. Een taal waarmee je verschillende kanten op kunt, en volgens mij is dat de voornaamste reden waarom onze politieke taal zo vlak is, zo gemeenplaatserig, zo dood. En vaak zo ontwijkend.

De soundbite wordt meer en meer gezocht. In het beste geval is hij leuk en misleidend; in het slechtste geval niet leuk en dan ook niet om aan te horen.

Een paar voorbeelden van woorden die in deze taal hoog scoren: het woord proces bijvoorbeeld. Het woord proces verdoezelt de momenten waarop de fouten echt zijn gemaakt, en vooral de verantwoordelijkheid van een of meer personen daarvoor. In Nederland is het proces verantwoordelijk. Dat is dus iedereen en niemand. Een ander woord is aansturen, dat zoveel betekent als: beleid beïnvloeden met afstandsbediening en getrapte verantwoordelijkheid. En zo zijn er honderden meer van zulke woorden, die vaak met elkaar gemeen hebben dat ze een vagere aanduiding zijn van iets waarop je afgerekend zou kunnen worden. Het zijn allemaal woorden die door de politiek zijn gemaakt.

Soundbite

De politicus van de regeringsfractie adresseert dus tegelijkertijd drie groepen en probeert daar één taal voor te vinden. De politicus van de oppositie heeft het qua taalgebruik wat gemakkelijker, omdat hij of zij geen verzoening tot stand hoeft te brengen tussen ten minste twee van die boodschappen die met elkaar op gespannen voet staan. Over het algemeen kan de taal van die politicus helderder zijn, en directer. Dat wil niet zeggen: eerlijker, maar wel: helderder en directer.

Het probleem met de politiek is dat met dezelfde taal ook nog de kiezer moet worden overtuigd. Vroeger was het de natuurlijkste zaak van de wereld dat journalisten het tot hun taak rekenden om de garagetaal om te zetten in korte, heldere mensentaal zonder de waarheid geweld aan te doen. Dat is een hels karwei dat veel energie en veel tijd en talent vergt, en dat weinig geld oplevert. Na nieuwsgaring was dat de essentie van het vak. Maar dat is allang niet meer zo; er wordt bijvoorbeeld steeds meer gewerkt met camera's en open microfoons en directe verslaggeving. Gemakzucht van de journalist is hier toch vaak niet vreemd aan. Soms is die directe verslaggeving via radio en tv, bij debatten die integraal worden uitgezonden, kwalitatieve winst, zolang men tenminste in staat is de twee functies (nieuwsgaring en verduidelijking) in aanhoorbare taal te combineren. Maar vaak is die nieuwe aanpak verlies, omdat de garage- en toedekkingstaal niet om aan te horen is, en de poging van politici om daaraan te ontsnappen weliswaar kan leiden tot heldere, directere en attractievere taal, maar die is toch zeker niet per definitie ook eerlijker en meer waar. Integendeel.

De soundbite (zoals zo'n korte, heldere uitspraak wel wordt genoemd) is een ontsnapping aan die grauwe taal. Hij is bedacht en precies gericht op dat effect. De soundbite is zo aardig omdat hij juist níét de waarheid is en omdat iedereen die erbij betrokken is dat wel weet. Van het ingewikkelde complex dat de waarheid is, is de soundbite een verhevigd aspect, dat als pars pro toto wordt geserveerd - zoals ook een goede cartoon een voorstel is om even vanuit deze invalshoek naar de waarheid te kijken. Het gevaar is natuurlijk dat de niet-ingewijde denkt dat die soundbite ook de essentie van de waarheid is, de kern. Zo eenvoudig ligt het dus, denkt hij. Bijna altijd ten onrechte.

Entertainmentwaarde

Mr. H.A.F.M.O. van Mierlo: ‘De voortdurende verstrengeling van machtsvorming en machtsuitoefening leidt tot een onevenwichtige mengeling van vlakke, onpersoonlijke clichétaal en zogenaamde kernachtige uitspraken.’
Foto: Bart Versteeg

De soundbite wordt meer en meer gezocht. In het beste geval is hij leuk en misleidend; in het slechtste geval niet leuk en dan ook niet om aan te horen. Zeer vaak valt hij in het water; het is een niet-Nederlands fenomeen. Niet voor niets hebben we voor het verschijnsel geen Nederlands woord. Het is maar voor een van de drie genoemde functies geschikt, namelijk het bereiken van de kiezers via de media. De media zijn immers dol op de soundbite vanwege de enter-

[p. 60]

tainmentwaarde en omdat hij zo weinig tijd en plaats vergt. Want ook dat is een steeds belangrijker punt; de waarheid is complex en vergt tijd, en tijd is geld, dus horen we liever de versimpeling die ook nog leuk is om te horen dan de saaie waarheid.

Het is voortdurend die verstrengeling van machtsvorming en machtsuitoefening - en de behoeftes die uit beide voortvloeien - die leidt tot die onevenwichtige mengeling van vlakke, onpersoonlijke clichétaal en de zogenaamde kernachtige uitspraken die vaak te ver van de waarheid staan en het beeld van de politiek op den duur misvormen.

Een groot nadeel van het bon-mot, de soundbite en de pakkende vergelijking is dat ze in de publiciteit de hele rest van je betoog verdringen. Er wordt niets meer van je verhaal gerapporteerd dan dat ene bonmot. En omdat alle radio en alle televisie in een soort rusteloze concurrentie menen allemaal hetzelfde bonmot te moeten weergeven, wordt die eindeloze herhaling een bron van verveling en irritatie, en werkt het dus precies averechts.

Neerwaartse spiraal

Rapper Demis Veltman (rechts) bracht, samen met een aantal speciaal voor het congres verzamelde collega's, Nederlandstalige rap en hiphop ten gehore.
Foto: Bart Versteeg

De media kijken voor hun selectie steeds meer en soms alleen maar naar de entertainmentwaarde van uitspraken. Die kan liggen in de grappigheid of de schandaalwaarde of de bonjewaarde. Ruzie en gelach. De politicus, die als enige beroepsbeoefenaar zijn baas beneden zich heeft, is voor honderd procent van de media afhankelijk om met zijn baas in contact te komen. En de media vervullen een sleutelrol bij het functioneren van ons staatsrecht. De keuzes die zij maken, hebben niets te maken met het staatsrecht, maar liggen in de sfeer van commercie en concurrentie. En het is opvallend dat de politicus steeds meer bereid is om zich afhankelijk op te stellen tegenover de pers. Soms doelbewust, soms ongemerkt gaat hij zich aanpassen aan die criteria voor publiciteit: de grap, het schandaal of de bonje. En dit is een neerwaartse spiraal.

Wat ze beter kunnen doen, is hun algemene taalvaardigheid en expressievermogen verbeteren door serieuze langdurige cursussen te volgen in de eerste jaren van hun politieke bestaan. Want het is wel degelijk mogelijk om via een veel grotere taalbeheersing tot taalvorming te komen, die beter dan nu de verschillende oren tegelijk kan bedienen. Ideaal zal het nooit worden, maar het kan wel beter.

Nederland is een polderland, met een poldereconomie en polderbestuur en poldertaal. En voor mij is poldertaal de politieke taal in ons land. Wijd, vlak, saai, en vooral gericht op consensus.