Onze Taal. Jaargang 69

[p. 30]

Woordenboek van de poëzie
Het violette uur

Guus Middag

In het ‘Lied van het wit en het zwart’, een lang gedicht van Pieter Boskma, te vinden in zijn bundel In de naam (1996), kwam ik het voor het eerst tegen: het violette uur. Een man gaat in gedachten terug naar die warme dag in juli, toen hij met Dante onder zijn arm het duin afgewandeld kwam en in zee, in de branding, een bloot meisje zag. Blijkbaar zag zij hem ook, want al meteen daarna lezen we: ‘Hij had haar 's avonds / voorgelezen, bij het vuur waarin het vet van de kippen / siste, en diep in het violette uur betraden ze / de loutering van hen die willen slapen, heel licht / tegen elkaar.’ Daar kunnen we ons wel iets bij voorstellen: zee, strand, kampvuurtje, kippenboutjes en loutering. Die loutering zal wel een verwijzing zijn naar de ‘Louteringsberg’, het tweede deel van Dantes Goddelijke komedie.

Boetvaardigheid?

De loutering diende zich aan ‘diep in het violette uur’, zo zegt de dichter. Hoe laat zou dat precies geweest zijn? Aan het eind van de zonsondergang, dus in dit geval (juli, zomertijd) tegen een uur of elf, als de lucht violet gekleurd is? Of heeft violet hier niet zozeer met de kleur van de avondhemel te maken, maar eerder met een symbolische betekenis? Van Dale geeft bij violet (‘de kleur van de bloemen van het maarts viooltje’) als voorbeeldzin: ‘in de symboliek is violet de kleur van de boetvaardigheid’. Maar voorzover te overzien valt, gaat het in de strandscène om allerlei vaardigheden, maar niet om de vaardigheid boete te doen. Was dit violet dan misschien een toespeling op Dante? Een eindje verder in het gedicht brengt ook het brandingmeisje de bewuste zomernacht in herinnering. Ook zij noemt het zand, het kampvuurtje en de kippetjes - ‘en je las zo mooi / uit Dante, en dat hoe noem je het ook weer, / dat het purperen, nee, dat het violette uur / ja dat we toen zo slaperig en dat het bed / vol zand (...)’, enzovoort. Had Boskma zijn violette uur overgenomen van een of ander violet (of paars of purperen) uur in het Italiaans? Maar volgens enkele geraadpleegde deskundigen was er in woordenboeken of concordanties niets te vinden dat daarop wees.

Edward Hopper, House at Dusk, 1939
Foto: Ron Jennings Uit Edward Hopper. Keulen, Benedikt Taschen Verlag © Richmond (VA), Virginia Museum of Fine Arts, The John Barton Payne Fund

De zaak werd er niet eenvoudiger op toen ik in dezelfde bundel, maar nu in een in-memoriamgedicht (‘Lied voor na het einde’) las: ‘Dit is je violette uur: / vonk die overblijft van vuur.’ Is het violette uur het uur van de nagedachtenis? Het uur van de dood zelf? Of het uur van het laatste vonkje, de laatste glimp van het vuur van de zonsondergang, vlak voor het invallen van de duisternis? Of meer in het algemeen: een tussenuur, het uur van de overgang van de ene toestand (dag, leven) naar de andere (nacht, dood)? In dezelfde bundel, ander gedicht, was sprake van ‘dit eerste glaasje Heineken in de namiddag’, meteen gevolgd door ‘straks staat het violette uur uit de vijver op’. Dus daar leek het wel alsof Boskma gewoon het begin van de avond bedoelde. Maar in dezelfde bundel, in weer een ander gedicht, lag iemand tijdens het violette uur ‘het laatste daglicht na te tellen’ - waarmee dan toch weer eerder het einde van de avond bedoeld leek te zijn.

Weemoed en verlangen

Boskma's violette uur leek geen eenduidige betekenis te hebben. Toen ik een paar andere bundels van hem doorbladerde, trof ik ook daarin het violette uur aan, met eenzelfde variatie in betekenissen - van vroeg tot laat, en van concreet tot abstract: van het uur waarop het donker begint te worden (en de dichter de kaarsen ‘ontsteekt’), via een wat algemenere aanduiding voor het einde van de dag (‘op het geraamte van de avond / groeit het violette uur’) tot zoiets als een geesteshouding (‘er is geen verschil meer / als je de bril draagt / van het violette uur’). Mogelijkheden genoeg dus - en intussen bleef deze uitdrukking ook nog steeds iets vertrouwds houden. Kwam dat door de overeenkomst met andere kleur-en-tijdcombinaties: een blauwe maandag, Witte Donderdag, roze zaterdag? Iedereen die ik ernaar vroeg kon zich meteen wel iets voorstellen bij zo'n violet uur: schemering, weemoed, romantiek - maar niemand kende de uitdrukking echt, en niemand kon haar thuisbrengen. Misschien had Boskma het wel zelf verzonnen, en misschien was er geen nauwkeuriger betekenisomschrijving mogelijk dan ‘iets met weemoed en verlangen, zee en zonsondergang, kaarsen en verliefdheid en kippetjes aan het strand’, en misschien moest het dan maar zo in het woordenboek van de poëzie worden opgenomen.

Avondster

In een voetnoot zou men dan nog eventueel kunnen toevoegen dat T.S. Eliot in ‘The Waste Land’

[p. 31]

(1922) twee keer spreekt van ‘the violet hour’, beide keren ter aanduiding van het eind van de middag dan wel het begin van de avond. Het is het uur waarop de werkenden hun kantoren verlaten en zich huiswaarts begeven; het is ook het ‘avonduur dat huiswaarts wil / en dat de zeeman thuisbrengt van de zee’. Eliot zelf verwijst in een voetnoot bij deze regels naar het gedicht van Sappho over de Avondster. Het violette uur zou dan het uur kunnen zijn waarin de Avondster (de planeet Venus) zich laat zien: kort na zonsondergang, aan de westelijke hemel.

‘De dag die sterft’

In de Nederlandse vertaling van Eliots gedichten voegt samensteller W. Bronzwaer daar in weer een andere voetnoot aan toe dat ‘het violette uur’ waarschijnlijk hetzelfde is als wat in Duitsland ‘die blaue Stunde’ heet: het uur van de avondschemering. En hij meldt ook dat melancholici op dit uur weinig last hebben van hun kwaal, althans volgens Freud. In nog weer een ander commentaar las ik dat Eliots regels over de schemering en het huiswaarts keren van kantoorklerken en zeemannen geïnspireerd lijken te zijn op de openingsregels van het achtste canto uit Dantes ‘Louteringsberg’: ‘Intussen was het uur aangebroken waarop de zeelui, op de dag dat ze van hun dierbaarste vrienden afscheid hebben genomen, door heimwee worden verteerd en de pas vertrokken pelgrim van liefdevol verlangen trilt als hij in de verte een klok hoort luiden die lijkt te huilen om de dag die sterft.’

En zo waren we via Eliot, Sappho en Dante weer terug bij Boskma. Het valt niet te bewijzen, maar dit zou weleens de passage kunnen zijn geweest die de dichter aan het brandingmeisje voorlas, op die avond in juli, aan het strand, terwijl het kippenvet siste in het vuur en de avondhemel langzaam verkleurde, van blauw naar rood naar paars en, uiteindelijk, vermoed ik, naar violet, in het uur van de zonsondergang, deswegen wel ‘het violette uur’ geheten.