Onze Taal. Jaargang 69

Van woord tot woord
Nederlands Nederlands

Marlies Philippa

Het verschil tussen Belgisch Nederlands en Standaardnederlands wordt meestal geïllustreerd met woorden of uitdrukkingen die wel in Vlaanderen gebruikt worden, maar niet in Nederland. Maar ook het omgekeerde - varianten die in Nederland bestaan en in Vlaanderen niet - komt voor.

Nogmaals commode

Laat ik wat voorbeelden noemen. Allereerst commode, waarover ik het in het vorige nummer van Onze Taal heb gehad. Ik vroeg mij af wanneer de betekenis ‘aankleedmeubel voor baby's’ is ontstaan. Inmiddels ben ik al wat verder wat de betekenisontwikkeling betreft. Zo vertelde een 78-jarige dame me dat de ouderwetse commode vroeger van een houten hulpstuk met opstaande rand voorzien kon worden om als baby-aankleedmeubel dienst te kunnen doen. Baby's werden vroeger in de kamer of keuken verschoond, waar het warm was. Pas sinds de daling van het geboortecijfer en vooral sinds de komst van de centrale verwarming kreeg de babykamer een commode.

Opvallend is dat het woord commode in België deze ‘babybetekenis’ niet lijkt te hebben gekregen. Volgens een Vlaamse vriendin uit Brussel is commode slechts een chic woord voor ‘ladekast’, om het even waar die staat. Zij en haar man noemen een aankleedtafel voor baby's een ‘luiertafel’. De Vlaamse Ikea-gids vermeldt eveneens luiertafel, overigens naast commode. Ook de Duitse ‘Kommode’ is uitsluitend een antieke ladekast, al beweren de vertaalwoordenboeken dat het hetzelfde meubel is als de (Noord-)Nederlandse commode. In feite noemen de Duitsers een commode een ‘Wickeltisch’ (en, wat recenter, Wickelkommode), woorden die in woordenboeken Duits-Nederlands vertaald worden met het bij ons niet bestaande babycommode. Het gaat hier dus om ‘valse vrienden’, die nog niet als zodanig zijn gesignaleerd.

Bielzen en cyclamen

Een ander voorbeeld. Het Nederlandse woord biel ‘dwarsligger voor rails’ komt van het Franse bille ‘blok hout’. Het meervoud is biels. Aanvankelijk kwam dit woord vooral voor in de vaktaal van het spoorwegpersoneel, maar sinds het (in de jaren zestig) mode werd om er tuintjes mee op te leuken, raakte biels algemeen bekend. Het werd geïnterpreteerd als enkelvoud en er werd dan ook een nieuw meervoud bielsen of bielzen bij gemaakt. Maar alleen in Nederland, want in België is biels niet in het algemene taalgebruik terechtgekomen, naar me van verschillende kanten werd verzekerd.

Zoals de meervoudsvorm biels werd opgevat als een enkelvoud, zo heeft het omgekeerde zich voorgedaan bij cyclaam. Deze plantnaam heeft zich ontwikkeld uit cyclamen, van het Griekse kuklaminos. De plant werd zo genoemd vanwege zijn ronde knollen. Het Griekse woord kuklos betekent ‘kring, iets wat rond is’; het vormt de basis van ons woord cyclus. Doordat cyclamen op -en eindigde, werd het als meervoud gezien, en ontstond er de nieuwe enkelvoudsvorm cyclaam bij. Maar ook dit is alleen aan deze zijde van de grens met België gebeurd.

Zo af en toe komt er een boek uit over Vlaamse taaleigenaardigheden in vergelijking met het Nederlands in Nederland, zoals het Zuidnederlands woordenboek van Walter de Clerck (1981) en Verboden op het werk te komen van Ton van der Wouden (1998). Maar over de eigenaardigheden uit Nederland in vergelijking met het Nederlands in België, zoals de bovengenoemde drie voorbeelden, wordt nooit een boek geschreven. In de nieuwste grote Van Dale staat wél het label ‘Belg.N.’, maar niet ‘Ned.N.’ Hoe moet een student Nederlands uit bijvoorbeeld Tsjechië die in Hasselt een Nederlandse cursus volgt dan weten dat sommige woorden of woordbetekenissen die zonder label in de Van Dale staan, in Belgisch Limburg niet gekend zijn?