Onze Taal. Jaargang 69

[p. 29]

Geschiedenis op straat
Ban

Riemer Reinsma

Een ban of banne was vroeger een rechtsgebied waar namens de vorst werd rechtgesproken. Die vorst was, in het geval van de Nederlandse gewesten, een graaf (Holland), hertog (o.a. Gelre) of bisschop (o.a. Brabant). De Banne Buikslootlaan in Amsterdam-Noord bijvoorbeeld is genoemd naar het rechtsgebied van de buurtschap Buiksloot, waar namens de graaf van Holland rechtgesproken werd.

Ban en het bijbehorende werkwoord bannen zijn overoude woorden. Ban is al in de tiende eeuw in een document aangetroffen. De oorspronkelijke betekenis van bannen moet ‘spreken’ zijn geweest. Daaruit ontwikkelden zich de betekenissen ‘plechtig spreken’ en ‘een juridisch oordeel uitspreken’. Een ban kon een hele rits zaken aanduiden. Achtereenvolgens waren dat: 1. een bevel of verbod, 2. een convocatie voor een rechtszitting, 3. een wettelijke bepaling, 4. een boete bij zo'n bepaling, 5. de rechtsmacht van een vorst of van iemand die namens de vorst rechtsprak, en 6. het gebied waar dat banrecht werd uitgeoefend. De functionarissen die het banrecht namens de vorst uitoefenden (soms deden ze dat trouwens alleen maar in naam, en waren ze feitelijk onafhankelijk) konden hoger of lager in rang zijn. De hoge gerechtsdienaars waren baljuws, de lagere schouten en ambachtsheren.

Grenzen

Bij de steden eindigde het rechtsgebied niet, zoals je zou kunnen denken, meteen bij de stadsmuur, maar een flink eind daarbuiten. Juridisch gesproken lagen er rondom de stad twee concentrische cirkels. De binnenste cirkel begrensde het gebied waar de wetgevende macht van de stad gold. Deze grens heette de ‘limiet’. De ‘bangrens’ lag daar weer een eindje buiten. Binnen dit grotere gebied mocht de stad criminelen arresteren. En mensen die uit de stad verbannen waren, mochten niet binnen de bangrens komen. Ook mocht niemand binnen de bangrens werk doen waarop de gilden het monopolie hadden. De bangrens lag soms honderd roeden (ruim driehonderd meter) buiten de limiet, soms tot een mijl daarbuiten. In dat laatste geval sprak men van een ‘banmijl’. De banmijl werd gemarkeerd met palen, die langs de uitvalswegen stonden. In het boek Over hagelkruisen, banpalen en pestbosjes meldt H. Schmal over de banmijl van Amsterdam: ‘In 1559 werden (...) een zestal fraai uitgevoerde obelisken rondom de stad geplaatst, voorzien van het wapen van Amsterdam en met de aanduiding Terminus Proscriptionis (uiterste der ballingen).’

Banpaal in Sloten, bij Amsterdam
Foto: Gemeentearchief Amsterdam

Een probleem was natuurlijk wel dat een stad als Amsterdam zich gestadig bleef uitbreiden. De banmijl moest dus met enige regelmaat naar buiten verschoven worden, en de banpalen ook. Als je oude kaarten uit opeenvolgende perioden bestudeert, is dat soms nog te zien.

Het Franse equivalent van de banmijl was de ‘banlieue’: lieue is ‘mijl’, en het Franse woord ban is in de twaalfde eeuw aan het Frankisch ontleend, dat wil zeggen de tak van het Germaans waar ook het Nederlands uit ontstaan is. De Parijse banlieue (het woord betekent nu ‘voorsteden’) was oorspronkelijk dus heel wat kleiner dan nu.

Dagelijks spraakgebruik

Bij dichters waren de begrippen ban en banpaal heel geliefd, al hadden de woorden bij hen meestal een overdrachtelijke betekenis. In het treurspel Lucifer laat Joost van den Vondel de opperduivel uitroepen:

Ick (...), van 't eeuwigh licht in duisternis gebannen,
Koome uit den zwavelpoel [= de hel] opdondren [= donderend tevoorschijn] van beneên,
En, zonder mijnen ban en banpael t'overtreên,
Hier boven spoocken.

Zoals zoveel oude bestuurlijke en juridische zaken gingen ook de bannen roemloos ten onder tijdens de Franse Revolutie. Ze gingen op in de nieuw gevormde gemeenten. Toch was de ban daarmee nog niet meteen uit de dagelijkse realiteit verdwenen, laat staan uit het dagelijks spraakgebruik. Het woord bleef bijvoorbeeld voortleven als waterschapsterm, zoals ook bijvoorbeeld de bunders nog broederlijk bleven voortbestaan naast de hectaren. Zo schreef Hildebrand in de Camera Obscura (1839): ‘Daar valt hem [= Teun de jager] de jachtpaal van den ambachtsheer van Bergen in het oog, wiens ban zich nog eenige roeden verder dan het bosch uitstrekt.’ De jager volgt op dat moment een vlucht patrijzen die het jachtgebied van de ambachtsheer zijn binnengevlogen, en komt heel even in de verleiding om de grenspaal te negeren.

Behalve de Banne Buikslootlaan in Amsterdam-Noord zijn er ook de Oude Ban (in Woudrichem), De Ban (Ureterp), de Osdorper Ban (Amsterdam) en de Banne (Zwanenburg). Maar niet iedere straatnaam met Ban gaat terug op een oud rechtsgebied. De Banstraat (o.a in Den Haag en Amsterdam) is genoemd naar de priester en componist Joan Albert Ban (1597-1644).

Met dank aan dr. C.L. Verkerk.