Onze Taal. Jaargang 69

[p. 20]

Het verschil tussen enkel en dubbel
Aanhalingstekens bij citeren

Carel van Wijk - sectie Tekstwetenschap, Letterenfaculteit Katholieke Universiteit Brabant

Als je citeert, moet je dat dan altijd letterlijk doen? En zo nee, waar liggen de grenzen van het parafraseren? Er is de laatste tijd nogal wat te doen over deze kwestie. Daarbij wordt vaak voorbijgegaan aan een ogenschijnlijk futiele vraag: wat voor aanhalingstekens moeten er nu eigenlijk worden gebruikt? En zijn ze wel altijd nodig?

‘Ik heb dat nooit zo gezegd.’ Wanneer je deze uitspraak in een krantenbericht tegenkomt, ga je er als lezer van uit dat de geciteerde deze ontkenning in ieder geval wél zo heeft geformuleerd. Tenminste: als de uitspraak tussen aanhalingstekens staat, want die fungeren tenslotte als waarborg van authenticiteit. Maar bieden aanhalingstekens inderdaad die garantie? Nee, niet altijd. In de journalistiek heerst een nogal vrije moraal als het op ‘letterlijk’ citeren aankomt - journalisten hebben zich een parafraserecht toegeëigend. Daardoor konden bijvoorbeeld de Volkskrant en het Brabants Dagblad een en dezelfde uitspraak van minister Netelenbos verschillend citeren. De Volkskrant schreef:

In ongekend harde bewoordingen heeft minister Netelenbos van Verkeer Lovers Rail terechtgewezen. ‘Als Lovers niet gaat rijden, dan kieper ik hem van de rails’, zei de minister...

Het Brabants Dagblad noteerde:

‘Ofwel Lovers gaat rijden, ofwel ik kieper hem van de rails’, zei Netelenbos fel.

Nu is het in dit geval moeilijk vol te houden dat er ook een inhoudelijk verschil is tussen de beide citaten, maar wanneer Wim Kok in een brief zegt ‘verbaasd en verontwaardigd’ te zijn, mag je dat dan samenvatten als ‘woedend’ - en het ook nog eens tussen aanhalingstekens zetten? En mag je een oordeel over een specifieke gebeurtenis presenteren als een karakterisering van een persoon? Is ‘dat was een domme zet’ hetzelfde als ‘hij was een domoor’? Vorig jaar oordeelde de rechter in zo'n soort geval dat hier geen sprake meer was van correct citeren. Wat volgde, was een heftige discussie over wat er in de krant nu wel en wat niet tussen aanhalingstekens mag staan.

Stijlboeken

In deze discussie (die ook aan bod komt in bijvoorbeeld ‘Wie zegt dat?’ van Frank Jansen, in Onze Taal van januari 1999, en in mijn artikel ‘Wat je zegt, dat ben je zelf (niet meer)’, in Tekst[blad] van maart 1999) werd één vraag niet gesteld: wat voor soort aanhalingstekens (enkele of dubbele) moet je nu eigenlijk gebruiken, en wanneer? Dat lijkt een futiele kwestie, maar het is er een die grote gevolgen kan hebben voor de lading (of beter: de status) van wat tussen aanhalingstekens staat.

Om daar een indruk van te krijgen, is het goed de praktijk onder de loep te nemen: wat voor aanhalingstekens gebruiken de kranten zoal? Dat is makkelijk na te gaan, nu vrijwel elke zichzelf respecterende krant een eigen ‘stijlboek’ op de markt heeft gebracht: na de Volkskrant (Stijlboek, 1992, en Het nieuwe stijlboek, 1997) volgden De Standaard (ook: Stijlboek, 1997) en zeer onlangs Het Financieele Dagblad (Stijlgids) en Trouw (Schrijfboek). Behalve Trouw, dat voor zinnen en lange gedeelten van zinnen dubbele aanhalingstekens gebruikt, blijken de kranten voor een citaat enkele aanhalingstekens (‘...’) voor te schrijven, en voor een citaat in een citaat dubbele (‘...’). Bijvoorbeeld:

-	‘Ik zei nog “lul niet, man”, maar hij had het van de radio.’
-	‘Als een scholier zegt: “Ik vind Max Havelaar een klootzak”, heb ik geen poot om op te staan.’

Deze gewoonte wijkt af van de gangbare, zoals bijvoorbeeld Jan Renkema die geeft in zijn Schrijfwijzer - en zoals die sinds jaar en dag in Onze Taal wordt toegepast. Waarom de meeste kranten het anders doen, komen we uit hun stijlboeken niet te weten. Mogelijk heeft het iets te maken met het streven naar een zo rustig mogelijk paginabeeld: hoe minder tekens hoe beter.

Twee onverenigbare functies

Voor deze zuinigheid moet echter wel een hoge prijs betaald worden. Wanneer zij rond een enkel woord staan, vervullen de enkele aanhalingstekens namelijk twee onverenigbare functies. Ze kunnen markeren dat de woorden een kort citaat zijn en dus letterlijk genomen moeten worden, zoals in:

[p. 21]

-	‘Typisch Nederlands’ vindt Riccardo Chailly de mentaliteit van ‘altijd kritiek willen geven’.
-	Clinton zei dat de ‘verbazingwekkende’ uitslag een duidelijk teken is dat de Amerikanen beleid verkiezen boven ‘partijpolitiek’.

Maar ze kunnen ook aangeven dat het woord in een andere dan de gebruikelijke betekenis moet worden gelezen en dus ironisch of anderszins niet letterlijk bedoeld is:

-	Een Amerikaanse overvaller is opgepakt nadat de FBI erin is geslaagd een ‘vingerafdruk’ van zijn spijkerbroek te maken.
-	De volleybalsters van Peru droegen gisteren op de openingsdag van het WK ‘badpakjes’.

Deze dubbelzinnigheid speelt het sterkst bij krantenkoppen. Hieronder staan er zes. Kunt u zo zien welke woorden figuurlijk bedoeld zijn en welke letterlijk?^*

-	Duitse socialisten ‘zwartepieten’ met rentepeil
-	Rechter in Maleisië ‘beledigd’ door komst waarnemers
-	Volleybalsters afgeslacht door ‘reuzinnen’
-	De Graaf ‘gooit pijltjes’ naar de coalitie
-	Maceo Parker ‘rotzooit maar wat aan’
-	Maastricht ‘te geliefd’ bij studenten

Het nieuwe stijlboek van de Volkskrant kijkt kritisch tegen citaten aan omdat ze ‘nogal eens gebruikt worden als vluchtheuvels voor de schrijver’. Maar deze vluchtmogelijkheid wordt toch alleen maar uitgebreid door de eigen aanhalingstekenregel? Bij kritiek kun je altijd zeggen dat de aanhalingstekens een niet-letterlijk gebruik aangeven en zeker geen citaat. De meer algemene conventie is daarom zo gek nog niet. En die voorkomt ook rare markeringen zoals in het volgende voorbeeld, waarin premier Jospin van Frankrijk binnen een citaat aangeeft een woord niet-letterlijk te gebruiken, maar nu juist zichzelf lijkt aan te halen:

‘Laten we de “opbrengst” van de gemeenschap niet beoordelen aan de hand van (...)’

* Alleen in de tweede en de vierde kop wordt er letterlijk geciteerd. Alle voorbeelden in dit artikel zijn afkomstig uit de Volkskrant.

Overdadig

Wie toch besluit om citaten van enkele aanhalingstekens te voorzien, doet er goed aan te bedenken dat die dus vooral voor verwarring zorgen als ze, zoals in de laatste voorbeelden hierboven, rond enkele woorden staan (het zogenoemde citaatsnipperen). Gaat het bij de woorden in de volgende reeks voorbeelden nu om ironisch gebruik (neem ze vooral niet serieus), of om letterlijke aanhaling (het is precies zo gezegd)?

Illustratie: Jaap Vegter

-	Paars II maakt niet bepaald een ‘droomstart’, vindt premier Kok.
-	De actie zal ‘zeer binnenkort’ een vervolg krijgen, aldus politiewoordvoerder B. Boosten.
-	De functie is ‘niet langer relevant’, zei de minister van Defensie.

In alle drie de gevallen zijn het uitspraken. Dat blijkt uit ‘vindt’, ‘aldus’ en ‘zei’. Om die reden zijn de aanhalingstekens eigenlijk ook helemaal niet nodig. De oplossing voor het probleem van de dubbelzinnige citaatsnipper is dan ook simpel: markeer woorden alleen als ze een ‘zogenaamd’-functie vervullen.

Dat het inderdaad veel zuiniger kan met de quotes, laat zich gemakkelijk bewijzen. Bij nogal wat citaten kom je ook nu al geen aanhalingstekens tegen. En zoals de volgende zinnen laten zien, doet het er niet toe of de bron midden in de zin wordt genoemd, pas aan het eind ervan of in de vervolgzin.

-	Daardoor, meent Montgomery, is een vreedzame overgang naar de democratie in Chili mogelijk geworden.
-	Een asielzoekerscentrum is geen onderwerp voor een lokaal referendum, briest G. Kasander.
-	Een muis op een molshoop, die deze hoop op de Matterhorn wil laten lijken door alles eromheen af te graven. Zo omschreef P. van den Molen (...)

Zonder sterk te overdrijven kun je stellen dat in het merendeel van de gevallen de aanhalingstekens fungeren als een soort accenttekens. Door te babbelboxen in het nieuwsbericht probeert de schrijver de tekst levendiger te maken en zo de aandacht te trekken en vast te houden. De oorspronkelijke functie, de authenticiteit van het gezegde waarborgen, lijkt naar de achtergrond te verdwijnen. De journalist die de lokfunctie paart aan een grote vrijheid in het weergeven van uitspraken, moet niet verbaasd staan te kijken wanneer zijn bronnen klagen dat zij citeren als een ‘ongewenste intimiteit’ ervaren.

Erosie van het aanhalingsteken

‘In plaats van als waarmerk dat iemand iets letterlijk zo gezegd heeft, gebruiken journalisten het aanhalingsteken steeds meer als stijlmiddel. Wim Kok geeft een persconferentie waarop hij volgens de Volkskrant aankondigt dat hij gaat “korten”, volgens Trouw dat hij wil “verminderen”, volgens het AD gaat hij “terugschroeven”, volgens De Telegraaf “bezuinigen” en NRC bericht dat hij gaat “heroverwegen”. En dat allemaal diezelfde minuut opgetekend uit diezelfde mond, omklemd door aanhalingstekens. Lange citaten met veel mitsen en maren worden als tekstillustratie gebruikt, sterk ingekort, maar tussen aanhalingstekens. Nog even en het aanhalingsteken is gereduceerd tot het pizzicato van de componist: even een twinkeltje om de aandacht erbij te houden.’

Jan Kuitenbrouwer in HP/De Tijd, 6 november 1998