Onze Taal. Jaargang 69

[p. 10]

BB'er, dotcommen, gifkip
Nieuwe woorden van 1999

Ton den Boon en Annelies Kooijman

Ook het afgelopen jaar kreeg het Nederlands er weer veel woorden bij. Wat zeggen die over wat ons aan het eind van de twintigste eeuw zoal bezighield? Een overzicht van opmerkelijke nieuwelingen van 1999.

De zonsverduistering op 11 augustus, het nieuwe televisieprogramma ‘Big Brother’ in september, het schandaal van de met dioxine besmette kippen in België - het zijn allemaal gebeurtenissen die in 1999 de gemoederen flink hebben beziggehouden. En waar gesproken en geschreven wordt, daar ontstaan ook nieuwe woorden: eclipsomanie, BB'er, gifkip.

Niet al die woorden zijn blijvertjes; de term BB'er voor ‘bewoner van het Big Brother-huis’ bijvoorbeeld zal - nu het televisieprogramma is afgelopen - waarschijnlijk niet beklijven, en niet in het woordenboek worden opgenomen. Toch zijn dergelijke woorden interessant genoeg om bij elkaar gezet te worden - al was het maar omdat ze iets zeggen over het afgelopen jaar, en misschien zelfs wel over het hele fin de siècle.

Want niet alleen eenmalige gebeurtenissen, maar ook ontwikkelingen die al wat langer aan de gang zijn, hebben nieuwe woorden opgeleverd, die soms pas in 1999 voor het eerst in de media verschenen. Technische ontwikkelingen bijvoorbeeld, zoals internet en e-mail, met (weer) nieuwe termen als dotcom-onderneming en cyberchipper. Of de ontwikkelingen op het gebied van de (mobiele) telefonie: mobifoon, naamnummer. En natuurlijk is er de toenemende welvaart, waardoor er nieuwe beroepen ontstaan (zoals de personal shopper) en nieuwe producten (de mee-eterstrip).

Hieronder een aantal van de opmerkelijkste nieuwe woorden en samenstellingen.

antifilebox Speciaal voor het rekeningrijden kan er in de auto een ‘antifilebox’ ingebouwd worden: een apparaat waarmee bij een tolpoort automatisch een bedrag wordt afgeschreven. ‘Zonder het apparaat, de antifilebox, moeten automobilisten in 2001 in de Randstad 's ochtends tussen 7 en 9 uur elke keer als ze een tolpoort passeren 7 gulden betalen. Met de antifilebox betaalt de automobilist 5 gulden per keer.’ (Algemeen Dagblad, 2 februari 1999)

BB'er ‘Anouk en Cyrille nieuwe BB'ers’, meldt het nieuwsoverzicht van Net 5 op 3 november. BB'er: bewoner van het Big Brother-huis, het huis waar in het kader van het Veronica-televisieprogramma ‘Big Brother’ vier maanden lang enkele deelnemers woonden, afgesloten van de gemeenschap. Er vielen steeds bewoners af, er kwamen ook nog weleens nieuwe bij, en uiteindelijk ging de winnaar met 250.000 gulden naar huis. Behalve BN'ers - Bekende Nederlanders - bestaan er nu dus ook BB'ers, maar de meeste BB'ers wilden zo snel mogelijk BN'er worden.

begrafenistop Dat er zoveel politieke leiders bij elkaar waren op de begrafenis van koning Hoessein van Jordanië, was voor de Volkskrant aanleiding om de term begrafenistop te gebruiken (9 februari 1999). Het was weliswaar geen officiële topconferentie, maar de begrafenis was voor de aanwezigen kennelijk een mooie gelegenheid om in een informele sfeer politieke kwesties te bespreken.

CK-geslipt Het is een productieve methode om nieuwe woorden te vormen: een bijvoeglijk naamwoord maken van een zelfstandig naamwoord, met de betekenis ‘met... aan,... dragend’. We hadden al gebroekt, gelaarsd, gerokt en ook geminirokt; nieuw is CK-geslipt, voor ‘met een Calvin Klein-onderbroek aan’ (Squeeze, augustus/september 1999).

computerbloot Het internet grijpt in allerlei facetten van het maatschappelijk leven in. Neem internetporno, inmiddels ook bekend onder de wat onschuldiger ogende naam computerbloot: ‘Computerbloot leidt tot twee ontslagen’. (De Gelderlander, 25 september 1999)

cyberchipper De chipper, een elektronische portemonnee waarop een beperkt bedrag kan worden geladen, heeft een broertje: de cyberchipper, bestemd voor betaling bij transacties op de elektronische snelweg. ‘Die Cyberchipper kan thuis op de computer worden aangesloten en zo gebruikt worden om veilig en met een gelimiteerd bedrag virtueel te gokken.’ (NRC Handelsblad, 22 april 1999)

digistumper Behalve ‘digibeet’ of ‘digileek’ wordt de leek op de digitale snelweg ook wel ‘digistumper’ genoemd. ‘Voor de digistumpers moeten stemlokalen worden ingericht. Ook virtueel bankieren is hun vreemd, zij moeten naar

[p. 11]

een bank. Maar hoeveel banken zullen nog hoeveel filialen willen openhouden?’ (NRC Handelsblad, 1 april 1999)

dotcom- Een nieuwe benaming voor een internetbedrijf is dotcom-onderneming, of kortweg dotcom: ‘de stroom beursgangen van de dotcom's’ (Algemeen Dagblad, 3 augustus 1999). De term verwijst naar de internetadressen van bedrijven, die vaak eindigen op een punt (‘dot’) en com (een afkorting van commerce), zoals newsweek.com en cnn.com. Er zijn meer nieuwe samenstellingen met dotcom, zoals dotcom-lingo ‘internetjargon’ en dotcom-sector ‘internetsector’. ‘In dot-com lingo, het dieventaaltje van de nerds, vergelijken de twintigers de Valley met de Gold Rush of met de stad Florence tijdens de Renaissance.’ (Het Parool, 26 juni 1999) ‘Deelnemen in de turbulente dot.com-sector is misschien op de korte termijn slecht voor het hart, voor beleggers met een wat langere adem is het goed voor de portemonnee.’ (NRC, 21 augustus 1999) En er is ook al een werkwoord dotcommen: ‘(...) het economische verschijnsel waarbij gevestigde ondernemingen te grazen worden genomen door jonge internet-concurrenten: de gevestigde orde wordt “ge-dot-comd”.’ (Het Parool, 22 oktober 1999)

eclips- ‘Van “eclipsomanie” is nog niet echt sprake’, schrijft NRC Handelsblad twee dagen vóór de eclips van 11 augustus 1999. Behalve eclipsomanie heeft die eclips wel meer nieuwvormingen opgeleverd, zoals eclipsbril, eclipsganger, eclipsjager en eclipsofiel.

feestkoers Een ‘feestkoers’ is een almaar stijgende beurskoers. ‘De feestkoersen van Wall Street hebben de consumentenbestedingen in Amerika opgejaagd en als de koersen plotseling drastisch dalen - meer dan de tien procent van de afgelopen twee weken - zal dat ontwrichtende effecten hebben.’ (NRC Handelsblad, 29 september 1999)

ff De snelle manier van communiceren in de wereld van internet en e-mail wordt in een aantal gevallen overgenomen in de gedrukte media. Een voorbeeld hiervan is ff voor ‘effe, even’, in het maandblad Blvd. van september 1999: ‘De eerste minuten is ff doorbijten, maar als de motor eenmaal goed op gang is, blijven ze lachen.’

frankensteinvoedsel ‘Frankensteinvoedsel wordt het wel genoemd: de soja, maïs, rijst en straks suikerbieten, tomaten, komkommers en paprika's die genetisch zijn veranderd.’ (Trouw, 31 maart 1999)

gelegenheidshooligan Een reltrapper die niet tot de harde kern hooligans behoort, maar op de spanning en de sensatie afkomt, wordt een ‘gelegenheidshooligan’ genoemd. ‘Door “op geraffineerde wijze” die dronken gelegenheidsreltrappers in te zetten, wisten de leden van de harde kern op 25 april uit handen van de politie te blijven. De arrestanten waren vrijwel allemaal gelegenheidshooligans.’ (Metro, 19 oktober 1999)

gif- De ‘gifkip’, ook wel ‘dioxinekip’ genoemd, was een groot schandaal in België, maar ‘volgens de Wereldgezondheidsorganisatie mag je een jaar lang elke dag een héle besmette kip eten, voordat je er last van zou kunnen krijgen’ (Algemeen Dagblad, 10 juni 1999).

Er is nog niet zoveel ophef over geweest als er over de ‘gifkip’ was, maar de benaming gifhout (NRC Handelsblad, 13 november 1999) voor het gewolmaniseerde hout waarvan schuttingen en dergelijke worden gemaakt, geeft wel aan dat dit tuinhout een schandaal in wording is.

grijze economie Tot voor kort was grijze economie exclusief de benaming voor de halflegale kanten van de economie, maar sinds de vergrijzing is de term voorzien van een nieuwe dimensie: ‘(...) de toekomstige Grijze Economie: weldoorvoede pensionado's die zich aan de rand van het zwembad laten verzorgen door ploeterende jonge horigen, die van hun schamele inkomen dan ook nog een fortuin aan belasting moeten afstaan.’ (NRC Handelsblad, 9 september 1999)

grrl Uit Amerika komt de term grrls voor jonge (onder de dertig), onafhankelijke vrouwen met ‘girl power’. Sanderijn Cels, zelf (nog net) grrl, beschreef ze in haar in 1999 uitgekomen boek Grrls! Jonge vrouwen in de jaren negentig. En nu neemt zelfs de Playboy de term over (december 1999): ‘Want Josefine is - gelukkig - ook een echte vrouw van nu, een grrrl: behalve mooi en aantrekkelijk ook sterk, energiek, wilskrachtig, intelligent en onafhankelijk.’

infosoap Om zich in de kijkersgunst te plaatsen bedenken programmamakers allerlei nieuwe formules. Neem de splinternieuwe ‘infosoap’: vermakelijk én informatief. De Volkskrant (1 mei 1999) typeert de infosoap als een ‘programma waar “in verhaalvorm diverse vrijetijdsbestedingen over het voetlicht worden gebracht, aan de hand van door acteurs nagespeelde dagelijkse praktijk”’.

klaptegel In Eindhoven is een speciaal ‘klaptegelteam’ ingezet in de strijd tegen de zogenoemde klaptegels: omhoogkomende tegels op fietspaden, die valpartijen onder (brom)fietsers veroorzaken.

klemrail De provincie Friesland had begin december 1999 de primeur van de ‘klemrail’, een uitvinding waarmee het probleem van auto's die bij een botsing via de

[p. 12]

vangrail terug de weg op stuiteren wordt opgelost: de linkerwielen komen in een goot terecht, waardoor het voertuig wordt ‘vastgehouden’.

lollyen Vier jaar geleden werden de Spaanse Chupa Chups-lolly's in Nederland geïntroduceerd en sindsdien is de populariteit van de lolly ook onder ouderen enorm toegenomen. Er is zelfs een nieuw werkwoord: lollyen. ‘De lolly is hip. Op housefeesten, op de werkvloer, in de supermarkt of in de file; overal wordt stoer gelollyd.’ (De Telegraaf, 28 juli 1999)

mee-eterstrip Sinds Nivea in 1998 de ‘clear-up strip’ op de markt bracht, zijn L'Oréal en Pond's ze ook gaan verkopen: strips voor neus, kin en voorhoofd die onzuiverheden uit de poriën verwijderen. In Rails van juli/augustus 1999 wordt de ‘mee-eterstrip’ onder de loep genomen. ‘Nederland ontdekt massaal een nieuwe “kwaal”: de mee-eter, die het zich vooral op de neus goed laat smaken. Gelukkig is er nu de mee-eterstrip.’ De conclusie van Rails is overigens: ‘Hetzelfde resultaat bereik je voor veel minder geld met een stukje plakband.’

millennium- Natuurlijk is millennium geen nieuw woord, maar door de actualiteit ervan ontstonden er in 1999 allerlei gelegenheidssamenstellingen: behalve millenniumprobleem, millenniumproof en millenniumwisseling ook woorden als millenniumbaby, millenniumfeest, millenniumkorting, millenniumnacht, millenniummenu, millenniumcruise, millenniumkoorts. Bovendien is er onlangs een cd met ‘millenniumsoul’ verschenen, is in Hilversum de eerste ‘millenniumboom’ geplant, en is er in Zeist een ‘pastorale millenniumwinkel’ geopend. ‘Wie in het zicht van de millenniumwisseling door vragen en angsten wordt bevangen, kan vanaf volgende week in Zeist in een “pastorale millenniumwinkel” terecht. (...) De geschiedenis leert dat gebeurtenissen als een eeuwwisseling bij veel mensen vragen oproepen naar de zin van het leven.’ (Metro, 12 november 1999)

minimawinkel De nationale welvaart neemt toe, maar lang niet iedereen profiteert daarvan. Voor de minima werd daarom de ‘minimawinkel’ bedacht: ‘De gemeente Heerlen onderzoekt de vestiging van een “minimawinkel” waar levensmiddelen die de houdbaarheidsdatum naderen met korting kunnen worden gekocht. Alleen mensen met een uitkering kunnen gebruikmaken van de winkel.’ (de Volkskrant, 4 november 1999)

mobifoon Nederland communiceert steeds ‘mobieler’ en voor de mobiele telefoon komen er dan ook steeds meer namen: ‘De mobifoon is de kroon op een eeuw waarin mobiliteit en individualisering een grote vlucht hebben genomen.’ (HP/De Tijd, 16 juli 1999)

naamnummer Naast het klassieke, uit cijfers bestaande telefoonnummer introduceerde KPN enige tijd geleden naamnummers, een woord dat samen met naambellen in 1999 tot de krant doordrong: ‘Naamnummers, te draaien via de letters achter de cijfertoetsen (0800-PIZZA), zijn gemakkelijk te onthouden en daarom commercieel aantrekkelijk.’ (de Volkskrant, 18 september 1999)

nulverdiener Hij is niet erg van deze tijd met de stijgende werkgelegenheid, maar hij heeft wel eindelijk een naam gekregen, de persoon zonder inkomsten uit arbeid: ‘Ik ben een nulverdiener! Heb geen inkomen.’ (Algemeen Dagblad, 16 september 1999)

personal shopper ‘Behalve de kapper aan huis, de stomerij bij de benzinepomp en de wasserette op afroep kent de uitdijende markt van de gemaksservice nu de personal shopper. Ofwel: winkelen zonder tijdverlies. De klant bestelt, de personal shopper struint de zaken af.’ (Algemeen Dagblad, 21 september 1999) Personal shopper Carla Beijsens vertelt in de Viva van 15-21 november 1999 over haar - voor Nederland nieuwe - beroep: ‘In principe is het juist kostenbesparend. Ik laat me tijdens het winkelen niet afleiden, koop precies wat je vraagt.’

regelkever Er is een andere, nog minder vleiende benaming voor ‘regelneef’: regelkever. ‘Nadat “regelkever” Jozias van Aartsen vier jaar lang de dienst had uitgemaakt, maakte de “softe” Apotheker na een jaar plaats voor “Eurofanaat” Brinkhorst.’ (NRC Handelsblad, 13 oktober 1999)

stabiliteitsforum Benaming voor een instrument om de internationale kapitaalstromen in goede banen te leiden: stabiliteitsforum. ‘Het stabiliteitsforum waartoe de zeven grootste industrielanden dit weekeinde besloten, heeft, naast zijn andere opdrachten, een belangrijke taak: orde brengen in de chaos van regelgeving voor de financiële markten.’ (NRC Handelsblad, 23 februari 1999)

tankini Uit het Engels is de term tankini overgenomen voor een bikini met als bovenstukje een topje of hemdje (een ‘tanktop’).

Foto: Michael van Emde Boas

tostigeneratie Het dagblad Trouw merkt op dat - na de patatgeneratie - de zogeheten tostigeneratie oprukt: kinderen in de puberteit met ouders in de overgang, ‘die dus van twee kanten worden “geschroeid”’ (Trouw, juli 1999).

winkelstaat Ten tijde van de troonrede werd de maatschappij, die even tevoren nog ‘netwerkmaatschappij’ of ‘informatie-economie’ heette, in NRC Handelsblad (21 september 1999) omgedoopt tot ‘winkelstaat’: ‘Burgers zijn klanten geworden. Ze winkelen bij een overheid die grossiert in publieke en publiek-private diensten. De Staat der Nederlanden is gereorganiseerd tot een winkelstaat.’

zorgschaarste Het toekomstige gebrek aan zorgverleners hangt in het fin de siècle als een zwaard van Damocles boven de samenleving: ‘Als de zorgschaarste verder toeneemt, dreigt euthanasie maatschappelijk gewenst te worden.’ (NRC Handelsblad, 2 november 1999)