Onze Taal. Jaargang 68

[p. 352]

Verse woorden
Zoeklichten
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Een nieuw woord komt zelden alleen. Vaak maakt het deel uit van een hele verzameling woorden die achtereenvolgens in omloop worden gebracht bij de beschrijving of bespreking van een (nieuw) verschijnsel. Denk bijvoorbeeld maar aan de zonsverduistering die de afgelopen zomer in grote delen van Europa zichtbaar was en in ons taalgebied leidde tot de introductie van woorden als eclipsbril, eclipsganger en eclipsjager. Het feit dat het verschijnsel ‘eclips’ in onze contreien van zeer voorbijgaande aard was - de gebeurtenis zelf duurde een paar minuten en de hype eromheen een paar weken - maakt dat eclipsganger en eclipsjager op zichzelf niet zo interessant zijn. Het zijn eerder gelegenheidswoorden dan blijvertjes. Toch heeft het signaleren van zulke woorden een functie, omdat het de aandacht richt op woorden en betekenissen uit het kennisdomein die misschien wat minder frequent voorkomen of minder modieus zijn, maar die mogelijk wél in aanmerking komen voor vermelding in het woordenboek. Denk maar aan totaliteitszone, een al wat langer bestaande vakterm, die dankzij de eclips in 1999 overtuigend in de omgangstaal is doorgedrongen. Op zichzelf oninteressante neologismen fungeren in zo'n geval dus als ‘zoeklicht’.

De herziening van het belastingstelsel, die op dit moment al samenstellingen als belastingbox en boxenstelsel heeft opgeleverd, zal in de nabije toekomst allicht nog meer veranderingen in onze taal teweegbrengen.

Rijp en groen signaleren

Zo'n zoeklicht speelt bij het verzamelen van neologismen een belangrijke rol. Een goed voorbeeld is internet. In het recente verleden is de internettechnologie een productieve leverancier van nieuwe woorden en betekenissen geweest, maar deze technologie is nog steeds sterk in ontwikkeling, en de vruchten ervan worden bovendien meer en meer gemeengoed. Het is waarschijnlijk dat dit kennisdomein in de nabije toekomst op taalgebied nog veel meer nieuws zal opleveren.

Als een kennisdomein nog volop in ontwikkeling is, is de kans groot dat een aanzienlijk deel van de neologismen maar een kort leven beschoren is. Op voorhand is echter lang niet altijd te bepalen welke neologismen zullen beklijven en welke na relatief korte tijd weer verdwijnen of worden vervangen door adequatere begrippen. Daarom moet rijp en groen worden gesignaleerd en opgeslagen in een gegevensbestand, opdat in een later stadium een afgewogen selectie uit de neologismenverzameling kan worden gemaakt.

Soms zijn niet zozeer de neologismen opmerkelijk, als wel de patronen bij de nieuwvorming. Voorbeelden daarvan zijn de woorden internet en web, die niet alleen nieuwe samenstellingen met zelfstandige naamwoorden vormen, maar ook - en dat is opmerkelijker - nieuwe werkwoorden (internetshoppen, webwinkelen). Ook behoorlijk vers is de toenemende productiviteit van de verkorting e-, die bij ons aanvankelijk alleen voorkwam in gefixeerde Engelse woorden als e-commerce en e-business, maar die zich blijkens oer-Hollandse samenstellingen als e-handel inmiddels daaruit heeft geïsoleerd en als bepalend element in nieuwe Nederlandse woorden kan dienen.

Onlangs genoteerd
biechtshow	televisieshow waarin men en plein public een misstap (overspel e.d.) opbiecht, m.n. aan een bekende
camerahelm	met een videocamera uitgeruste helm, m.n. bij ongeregeldheden gedragen door politieagenten voor het registreren van relschoppers
evo-devo	tak van de biologie waarin zowel evolutionaire als ontwikkelingsprocessen en de samenhangen daartussen worden bestudeerd
filekaart	boven de snelweg bevestigde grote elektronische wegenkaart met verkeersinformatie
inversietherapie	therapie bedoeld om homo's hun homoseksuele geaardheid te laten onderdrukken en in plaats daarvan een heteroseksuele levenswijze te laten omarmen
naambellen	vorm van telefoneren waarbij men niet een uit cijfers bestaand nummer maar een uit letters bestaande naam moet kiezen
oudkomer	benaming voor een allochtoon die al langere tijd in een gastland woont
risicogen	gen waarvan de drager het risico loopt om een bepaalde ziekte te krijgen
weggeefwinkel	winkel waar welvaartsresten gratis verkrijgbaar zijn
zedenpleger	iemand die een zedendelict pleegt of heeft gepleegd

Belastingterminologie

Ook een ontwikkeling binnen een kennisdomein kan aanleiding zijn tot heel wat veranderingen in de taal. Een recent voorbeeld hiervan is de herziening van het belastingstelsel, die op dit moment al samenstellingen als belastingbox en boxenstelsel heeft opgeleverd, maar

[p. 353]

die in de nabije toekomst allicht meer veranderingen in onze taal teweeg zal brengen. De genoemde samenstellingen zijn trouwens niet eens opmerkelijk, ze zijn vooral belangrijk als signaal dat er veranderingen ophanden zijn in de bestaande belastingterminologie.

Een wijziging in een kennisdomein brengt namelijk niet alleen nieuwe woorden (belastingbox) en betekenissen (het woord box krijgt er een betekenis bij) met zich mee, er verdwijnen vaak ook woorden of woorden krijgen een iets andere inhoud. Zo grijpen de plannen van Vermeend ten langen leste zelfs in het woordenboek in. Want als die plannen doorgaan, kan nu al worden voorspeld dat de komst van boxenstelsel oude vertrouwde woorden als schijf, belastingschijf en schijventarief uiteindelijk uit het lexicon zal verdrijven. De woordenboekmaker, voor wie dat belangrijke informatie is, komt vaak pas via het neologisme achter veranderingen in (de betekenis van) bestaande terminologie.

Alles flex?

Ten slotte vormen ook délen van woorden een zoeklicht bij het vinden van nieuwe woorden en betekenissen. In de afgelopen jaren heeft de flexibilisering van de arbeid een heel legertje neologismen opgeleverd, waarvan er inmiddels alweer een aantal in de woordenboeken terug te vinden zijn, zoals flexarbeid, flexer, flexwerken en wisselwerkplek. De flexibilisering is een voortgaand proces en aangezien het woorddeel flex-inmiddels in samenstellingen als flexarbeid en flexwerken door het gebruik geijkt is, ligt het voor de hand dat er meer neologismen met dit woorddeel worden gevormd. Wie hiervan op de hoogte is, is bij het verzamelen van neologismen minder afhankelijk van het toeval. Sterker nog: hij kan het vinden van woorden met zo'n element zelfs stimuleren door er gericht naar op zoek te gaan, bijvoorbeeld in digitale bestanden of op het internet. En inderdaad. Zo konden we onlangs de flexplek en het flexkantoor als verse woorden noteren.