Onze Taal. Jaargang 68

[p. 342]

Hoezo, officiële spelling?
Over de status van het Groene Boekje
Corriejanne Timmers

Vraag iemand waar je de officiële spelling vindt, en het antwoord zal zijn: ‘In het Groene Boekje natuurlijk.’ Maar vreemd genoeg is dat helemaal niet zo vanzelfsprekend. Slechts een betrekkelijk klein deel van de woordenlijst in het Groene Boekje is officieel. Bovendien is er op dat gedeelte zo veel aan te merken dat je je kunt afvragen hoe serieus je dat predikaat ‘officieel’ hier moet nemen. En helaas geldt voor de leidraad iets dergelijks. Slecht nieuws voor wie op zoek is naar houvast.

Niet alleen aan de borreltafel maar ook in allerlei serieus bedoelde artikelen wordt geregeld beweerd dat ambtenaren wettelijk verplicht zijn om gebruik te maken van de Woordenlijst Nederlandse taal, beter bekend als het Groene Boekje (GB). Dit is echter een misvatting. Op grond van de Spellingwet van 1947 zijn ambtenaren verplicht zich te houden aan de officiële spelling. Veel taalgebruikers denken dat het GB de officiële spelling ís. De tekst op het stofomslag wijst al in die richting: ‘De officiële Woordenlijst, samengesteld in opdracht van de Nederlandse Taalunie.’ Het misverstand is zo wijdverbreid dat woordenboeken en woordenlijsten braaf bij alle afwijkende spelvormen de GB-schrijfwijze vermelden en dit verantwoorden met zinsneden als: ‘bevat ook de door de Taalunie voorgeschreven officiële spelling’ (buikbandje van De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal).

Uiterst willekeurig opnamebeleid

De belangrijkste oorzaak van deze misvatting met betrekking tot de officiële spelling is de driedubbele betekenis die de term woordenlijst heeft gekregen. Zo staat in de Nota van toelichting bij het Spellingbesluit van 19 juni 1996 dat bijlage 2 van het besluit ‘bestaat uit een woordenlijst [WL1], waarin alleen die woorden uit de woordenlijst [WL2] van de Woordenlijst Nederlandse taal [WL3] voorkomen, ten aanzien waarvan opneming vanuit het oogpunt van de spelling noodzakelijk is. Het gaat hierbij in het bijzonder om die woorden die niet zonder meer uit de spellingregels in de leidraad zijn af te leiden.’ De term woordenlijst wordt hier gebruikt ter aanduiding van:

WL1	een lijst van zo'n 16.000 woorden, gepubliceerd in de Staatscourant;
WL2	bladzijde 57-1055 van het GB, dat wil zeggen de ‘woordenlijst’ van circa 110.000 woorden, inclusief de woorden uit WL1;
WL3	het complete GB: de Woordenlijst Nederlandse taal, die - inclusief leidraad - ook wel kortweg de ‘Woordenlijst’ wordt genoemd.

Op grond van het Spellingbesluit heeft uitsluitend WL1 een officiële status. Toch mankeert er wel wat aan deze lijst. De typefouten, zoals housebeathousen, sadosadomasochisme, sigaretsightseeing en slavistslavistiek, zijn nog het minst ernstig. Woordparen als Hodgkin - pfeiffer, Hüttenkäse - schnitzel en hermesstaf - Sisyfusarbeid vormen een groter probleem: gelijksoortige termen worden nu eens met een hoofdletter en dan weer met een kleine letter gespeld. Dubieus is ook de noodzaak ‘tot opneming vanuit het oogpunt van de spelling’ van eenvoudige woorden als beffen, betogen, dip, hip, tip en tuf, terwijl van aspirientje, ruïne en Koninginnedag de schrijfwijze juist wél ‘zonder meer uit de spellingregels in de leidraad (...) af te leiden’ is. WL1 ziet er als geheel uit als het resultaat van haastwerk en een uiterst willekeurig opnamebeleid.

Desondanks staat de officiële status van WL1 buiten kijf. WL2 en WL3, oftewel het GB, verdienen de kwalificatie ‘officiële spelling’ echter niet, want naast duizenden woorden die niet onder het Spellingbesluit vallen, bevat het GB spelvormen die afwijken van die in WL1. Enkele voorbeelden ter illustratie: Prinzipienreiterei, stehgeiger, afterpil, t-bonesteak en latino (WL1) zijn in het GB (WL2) te vinden als prinzipienreiterei, Stehgeiger, after-pil, T-bonesteak en Latino.

Niet-bindende voorschriften

Met de term leidraad worden twee verschillende teksten aangeduid: bijlage 1 van het Spellingbesluit én bladzijde 10-46 van het GB. Begrijpelijkerwijs verkeren de meeste taalgebruikers in de veronderstelling dat de twee leidraden identiek zijn. Dat zijn ze echter niet helemaal. Zo is het woord Noordnederlands, zo gespeld in bijlage 1 van het Spellingbesluit (blz. 6 en 8), in latere drukken van het GB (op basis van de regels terecht) gewijzigd in Noord-Nederlands (blz. 17 en 20). Nu is dit misschien niet eens zó vreemd, want de leidraad (welke van de twee dan ook) heeft maar

[p. 343]

voor een heel klein deel een officiële status. Zoals blijkt uit artikel 1 van het Spellingbesluit, beperkt het besluit zich tot ‘het voornaamwoordelijk gebruik, het gebruik van tweede-naamvalsvormen [een woord dat volgens de regels als tweedenaamvalsvorm geschreven zou moeten worden!] alsmede de schrijfwijze van bastaardwoorden en van tussenklanken in samenstellingen’. Alle andere ‘(basis)beginsels’, ‘regels’, ‘speciale kwesties’ en ‘bijzondere problemen’, zoals ze worden genoemd in de leidraad, zijn volgens de Nota van toelichting slechts bedoeld als ‘niet-bindende voorschriften (...) die als aanwijzingen en handreikingen voor de praktijk moeten worden aangemerkt’. Met andere woorden, uitsluitend op basis van het Spellingbesluit is het voor taalgebruikers onmogelijk alle woorden van onze taal ‘correct’ te schrijven, laat staan de ‘officiële’ spelling ervan te bepalen. Helaas bevat de leidraad (in beide versies) ook nog eens niet álle spellingregels. In de Inleiding meldt de auteur dat ‘alleen uitleg wordt gegeven over spellingkwesties die onder het ministeriële besluit vallen, dus niet over bijvoorbeeld de schrijfwijze van getallen in woorden. (...) Er worden bijvoorbeeld geen regels gegeven voor de schrijfwijze van samengestelde werkwoorden (los of aan elkaar).’

Illustratie: Jaap Vegter

En er is meer. Voor het gebruik van accenttekens op letters in ‘algemeen gangbare woorden van Franse herkomst’ bevat de leidraad een regel plus enkele subregels. Met enige goede wil - als de woorden waar het om gaat, worden opgevat als ‘bastaardwoorden’ - zijn deze regels te beschouwen als ‘officieel’, dat wil zeggen: als onderdeel van het Spellingbesluit. Nu wil het geval dat de genoemde regels niet verklaren waarom woorden als condoléance en surséance in de nieuwe spelling hun accent zijn kwijtgeraakt. Dat wordt pas duidelijk op grond van de ‘vuistregel’, die wél in de Nota van toelichting maar niet in de leidraad staat: ‘In een woord van Franse herkomst geldt als vuistregel dat de Franse accenttekens alleen worden gebruikt op de letter <-e(-)> althans voor zover [sic] weglating van dat teken tot verwarring in de uitspraak kan leiden.’

Ook de officiële status van de leidraad is dus op z'n minst dubieus.

Mosterd na de maaltijd

In de Nota van toelichting bij het Spellingbesluit staan twee mededelingen die de directe aanleiding vormden tot het schrijven van dit artikel. Volgens de eerste is het de bedoeling dat de niet-officiële regels in de leidraad een wettelijke status krijgen: ‘De regering bereidt een wetsvoorstel voor, waarbij aan deze aanwijzingen en handreikingen een basis wordt verschaft in de wet van 1947.’ Gelukkig heeft de toenmalige staatssecretaris van OCW, Aad Nuis, kort na ondertekening van het Spellingbesluit de Tweede Kamer laten weten een dergelijk wetsvoorstel ‘niet opportuun’ te achten en geadviseerd de zaak voorlopig ‘op een laag pitje te zetten’. Gezien de kwaliteit van sommige van die niet-officiële regels valt het te wensen dat ook zijn opvolgers hun vingers hier maar liever niet aan willen branden.

In de tweede mededeling is sprake van ‘de woordenlijst’, waarmee in dit geval WL2 (= de woordenlijst in het GB) bedoeld lijkt te worden: ‘De woordenlijst wordt actueel gehouden door om de tien jaar, zonder wijziging van de spellingregels, een aangepaste editie te laten verschijnen, waarin in onbruik geraakte woorden niet meer voorkomen en nieuwe woordvormen worden opgenomen.’ Met andere woorden, in 2005 verschijnt er een nieuw Groen Boekje. Was het in 1995 te laat om nog iets te veranderen aan de nieuwe spelling en kwamen volgens de Nederlandse Taalunie allerlei kritische artikelen over de (on)deugdelijkheid van leidraad, woordenlijst(en) en het GB als mosterd na de maaltijd, nu hebben we nog enkele jaren de tijd om taalgebruikers die zich willen of moeten houden aan de officiële spelling, op z'n minst duidelijkheid te verschaffen over de precieze inhoud van die ‘officiële spelling’.

Hier zouden enkele mooie taken kunnen liggen voor de Taalunie. Zo zou deze instelling, bij wijze van publieksvoorlichting, alle taalgebruikers kunnen laten weten dat het GB beslist niet de enige spellinggids met de officiële spelling is, en dus zeker niet verplicht is voor ambtenaren en alle andere taalgebruikers die zich willen of moeten houden aan de officiële spelling. Het GB wijkt immers aantoonbaar af van het Spellingbesluit-1996. Vervolgens zou de Taalunie makers van woordenboeken en woordenlijsten ervan op de hoogte moeten stellen dat zij niet verplicht zijn álle afwijkende GB-spelvormen op te nemen om het predikaat ‘officiële spelling’ te mogen dragen, zeker als het gaat om GB-spelvormen die aantoonbaar onjuist zijn. Tot slot verdient het aanbeveling dat de Taalunie samenwerking tussen de makers van woordenboeken en woordenlijsten initieert en stimuleert. Deze samenwerking kan dan resulteren in een voor alle partijen aanvaardbare, nieuwe ‘officiële’ woordenlijst, die (gratis) beschikbaar is voor elke uitgever, of die er nu een rood, wit, groen of nog anders gekleurd boekje van wil maken.

Naschrift redactie

Wij hebben de Nederlandse Taalunie de mogelijkheid geboden in een naschrift te reageren op dit artikel, maar zij gaf er de voorkeur aan daar geen gebruik van te maken.