Onze Taal. Jaargang 68

[p. 344]

Het taaljaar 1999
Van onnodig Engels tot de nieuwe Van Dale
Marc van Oostendorp en Kees van der Zwan

Het laatste jaar van dit millennium was het jaar waarin er veel en fel werd gediscussieerd over de vraag of dit nu wel het laatste jaar van dit millennium was. Maar ook andere taalkwesties haalden in 1999 geregeld de media, zoals de ‘verengelsing’ van het Nederlands en de verschijning van de nieuwe grote Van Dale. De belangrijkste taalgebeurtenissen van het afgelopen jaar op een rijtje.

Januari

1 Vandaag begint volgens velen het laatste jaar van het tweede millennium, maar niet iedereen denkt daar hetzelfde over. Met uitvoerige redeneringen willen sommige mensen aantonen dat we nog twee jaar zullen moeten wachten voor de nieuwe eeuw aanbreekt. Het hele jaar 1999 zal er in alle mogelijke kranten en tijdschriften verhit gediscussieerd worden over de vraag of het derde millennium nu in 2000 of in 2001 begint.

5 Ook over de euro - vier dagen geleden ingevoerd in het (girale) betaalverkeer - ontstaan taalkundige discussies. Zo vragen doven zich af hoe je de euro in gebarentaal moet noemen. De Stichting Vi-taal, die de ‘moedertaal voor doven’ promoot, houdt een referendum op internet. In de loop van het jaar tekent zich een duidelijke voorkeur af voor een C-vormige beweging in de lucht met de wijsen middelvinger.

In Frankrijk breekt men zich intussen het hoofd over een naam voor het gebied waar de euro betaalmiddel is. Euroland, ondanks dat Engelse land? Of Eurolande, hoewel lande in het Frans ‘onbewoond stuk land’ betekent? Het dagblad Libération kiest voor de tweede mogelijkheid, maar de gezaghebbende Académie Française beslist anders: het moet zone euro zijn.

6 ‘Euro en internet in de nieuwe dikke Van Dale’, kopt De Telegraaf. En de Vlaamse krant De Morgen: ‘Dankzij computer is dertiende editie van Van Dale systematischer gemaakt’. De kranten zijn er vroeg bij, want de aangekondigde nieuwe druk van de grote Van Dale verschijnt pas eind september. Af en toe sijpelt er dit jaar bij Van Dale wat informatie naar buiten. Op de publiciteit heeft dat een gunstig effect: de spanning wordt langzaam opgebouwd. Nog 264 nachtjes slapen.

12 In zijn nieuwjaarstoespraak zegt de voorzitter van de FNV, Lodewijk de Waal, dat hij het aantal talen dat in de Europese vergadercircuits gebruikt wordt, wil beperken. Dat het Nederlands dan moet verdwijnen, vindt hij niet erg: ‘Duits, Frans en Engels zijn voldoende als vergadertalen. Als het aan mij ligt, is Engels alleen ook goed.’

Foto: Vi-taal, Den Haag

29 Tijdens de Nederlandse voorronde voor het Eurovisie Songfestival zijn alleen Engelstalige liedjes te horen. Deelnemende landen hoeven sinds dit jaar niet meer in de eigen landstaal te zingen. D66-parlementariër Boris Dittrich vindt die Nederlandse kandidaatliedjes met Engelse teksten ‘a bloody shame’, en stelt er Kamervragen over. De selectiecommissie haalt de schouders op: ‘Het gaat maar om één ding: dat het liedje zo hoog mogelijk eindigt.’ Op 29 mei bereikt de Nederlandse afgevaardigde Marlayne in Jeruzalem een eervolle achtste plaats met ‘Give Me One Good Reason’.

Februari

1 De Initiatiefgroep Woordenlijst Onnodig Engels presenteert zich met een persbericht aan de buitenwereld. Het moet maar eens afgelopen zijn met ‘ontsierende uitingen als “We gaan funshoppen met de kids want het is summer sale”’, vindt de initiatiefgroep. De remedie: een lijst met Nederlandse vertalingen van al die Engelse indringers. De media reageren en masse op het persbericht. Eind dit jaar is de woordenlijst nog steeds in wording, en heet de Initiatiefgroep na enkele interne strubbelingen Stichting Natuurlijk Nederlands.

Maart

5 De Algemene Rekenkamer spreekt in een rapport zijn verontrusting uit over de cursussen Nederlands voor buitenlanders. De wachtlijsten zijn te lang en het aantal geslaagden te laag, ontdekte de Rekenkamer. Het gaat om taallessen in het kader van de sinds vorig jaar geldende inburgeringswet, die alle buitenlanders die zich

[p. 345]

legaal in Nederland vestigen verplicht om Nederlands te leren. Later dit jaar, in oktober, luidt ook het Sociaal en Cultureel Planbureau de noodklok. De meeste inburgerende buitenlanders hebben veel meer lesuren nodig dan ze krijgen aangeboden, rapporteert het SCP.

Vandaag verschijnt ook Jemig de pemig! van Ewoud Sanders, een boekje dat zal uitgroeien tot de grootste bestseller over taal van dit jaar. Exemplaren van het boekje liggen in stapels naast de kassa bij de stationskiosken. Nadat er vorig jaar in de zomer al een kleine mediahype was ontstaan over Sanders' bevindingen wat betreft de taal van Van Kooten en De Bie, barst de storm nu opnieuw los.

8 Net 5, het op 1 maart begonnen nieuwe commerciële tv-station (gespecialiseerd in ‘niet-vrijblijvende kwaliteitstelevisie’), zendt de eerste aflevering uit van een nieuwe wekelijkse taalquiz: ‘Mijnheer Van Dale wacht op antwoord’. Aan het eind van elke aflevering wordt de winnaars de nieuwe druk van de grote Van Dale in het vooruitzicht gesteld. Nog 203 nachtjes slapen.

April

10 De regering besluit allochtone ouders van schoolgaande kinderen de mogelijkheid te bieden om op kosten van de overheid cursussen Nederlands en opvoeding te volgen. Het idee daarachter: als de ouders thuis goed Nederlands spreken, kunnen ze hun kinderen beter ondersteunen. Sommige deskundigen zetten hier hun vraagtekens bij: allochtone kinderen moeten juist ook hun moedertaal grondig leren, omdat dit een gunstig effect heeft op de latere beheersing van het Nederlands.

29 De bijlage ‘Stad & Rand Magazine’ van het Nieuwsblad onthult dat de twaalfde druk van Van Dale door mensen is gemaakt: ‘Dat in deze “bijbel” ook wel eens fouten zouden kunnen sluipen, hield tot voor een paar jaar haast niemand voor mogelijk. Maar dat was zonder Ivo Blijkers uit Halle gerekend.’ De krant publiceert een interview met Blijkers, die tot zijn eigen schrik ontdekte dat Van Dale ooit antoped schreef in plaats van autoped. De taalliefhebber nam de twaalfde druk uit 1992 én de in de nieuwe spelling herspelde versie uit 1995 helemaal door en vulde zo 17 mappen met fouten. ‘En nu nog twijfel ik: ga ik na september nog een derde keer de Van Dale lezen of niet...’ Nog 151 nachtjes slapen.

Mei

14 In de Snackkoerier vraagt Ger Quaden, voorzitter van het samenwerkingsverband Kwalitaria, aan snackbarhouders om het bekende ‘patatje oorlog’ voortaan niet meer onder die naam te verkopen. De aanleiding voor deze oproep is de oorlog in Kosovo. Het alternatief laat niet lang op zich wachten. In verschillende snackbars wordt een poster opgehangen met de tekst: ‘De tijd dat we patatje oorlog voerden is geweest, voortaan heet het bij ons... Frietje Feest!’

19 Ook het Zeeuws moet, net als het Fries, het Limburgs en het Nedersaksisch, door Europa officieel worden erkend als streektaal. Dat vindt althans de provincie Zeeland, die een werkgroep van streektaaldeskundigen vraagt de haalbaarheid van zo'n erkenning te onderzoeken. In de eerste week van 2000 zal de werkgroep met haar advies komen. Daarna wordt waarschijnlijk aan de regering gevraagd in Brussel een aanvraag in te dienen.

Juni

10 Hoe spel je het woord internet - met een hoofdletter of met een kleine letter? E. Berode, columnist van De Standaard, heeft een vroege blik kunnen werpen in de dertiende druk van Van Dale en zo geleerd dat de redactie van het woordenboek de voorkeur geeft aan een kleine letter. Nog 109 nachtjes slapen.

Juli

15 De media storten zich weer massaal op de verengelsing van het Nederlands. De aanleiding: een artikel in Intermediair waaruit blijkt dat er binnen de muren van hoe langer hoe meer Nederlandse bedrijven alleen nog maar Engels wordt geschreven en gesproken. Naast enig begrip - die bedrijven opereren toch op een internationale markt? - is er veel verontwaardiging: hoe lang duurt het nog voordat het Nederlands een tweederangs taal wordt, alleen geschikt voor huiselijk gebruik?

23 De rechter doet uitspraak in de zaak die de Stichting Vrijmerk heeft aangespannen tegen KPN. Vrijmerk wilde weten of KPN woorden als wisselgesprek, streekpost en telegram mag deponeren als merknaam. De rechter spreekt zich hier niet over uit; hij bepaalt alleen dat Vrijmerk niet de instantie is om zoiets aan de rechtbank te vragen, omdat Vrijmerk ‘geen belanghebbende in het bedrijfsleven’ is. Micha Kat van Vrijmerk is verbijsterd: ‘We hebben meer dan duidelijk gemaakt dat wij wel degelijk belanghebbende zijn: het monopoliseren van alledaagse woorden raakt immers het algeméén belang.’

Illustratie: Hein de Kort

Augustus

1 Vanaf vandaag worden de teksten in de meeste Duitse kranten en tijdschriften geschreven volgens de nieuwe spelling. Dat gebeurt niet helemaal zonder protest. De krant Die Welt plaatst als kop boven een commentaar: ‘Overwinning van de SS’, omdat deze lettercombinatie in de nieuwe spelling veel vaker voorkomt. Enkele beroemde schrijvers, zoals Günther Grass, die later dit jaar de Nobelprijs zal winnen, blijven de nieuwe spelling boycotten. Veel tijdschriften publiceren hun lijstjes met ‘lelijkste woorden in de nieuwe spelling’, waarin intussen klassiek geworden voorbeelden als Majonäse en Schifffahrt figureren.

September

4 De halfjaarlijkse taalruzie in de Europese Unie vindt dit keer plaats in Finland, tijdens een infor-

[p. 346]

mele bijeenkomst van ministers van Buitenlandse Zaken. Gebruikelijk is dat er bij zulke vergaderingen drie voertalen zijn: Engels, Frans en de taal van het halfjaarlijks wisselende voorzitterschap. Maar voor deze gelegenheid wil ook de Duitse minister zijn moedertaal gebruiken, en dat zet kwaad bloed bij de Spanjaarden en de Italianen. Uiteindelijk wordt besloten in Brussel een oplossing voor het conflict te zoeken.

27 Eindelijk wordt de dertiende druk van Van Dale gepresenteerd, aan schrijver Harry Mulisch. De aandacht van de media is overweldigend. Vrijwel alle radio- en tv-journaals besteden er aandacht aan, alle kranten maken er voorpaginanieuws van en de Volkskrant publiceert een van de duisterste hoofdartikelen uit zijn geschiedenis: Van Dale heeft de deur geopend ‘naar de taalwerkelijkheid van de Internettende en voorzichtig over de grens kokende volksmond, die een bijzonder bouwwerk altijd moet voorzien van een komische bijnaam om het afwijkende te bezweren’. Jan Kuitenbrouwer laat zich in zijn column in de Volkskrant (van 30 september) als een van de weinigen kritisch uit over alle aandacht voor een boek dat uiteindelijk toch een commercieel product is: ‘Als een publieke omroep met hetzelfde enthousiasme over de nieuwe DAF-truck berichtte, hadden ze de volgende dag een inval van het Commissariaat voor de Media.’

Bij alle commotie wordt een beetje over het hoofd gezien dat Van Dale volgend jaar met een misschien nog belangrijker nieuwtje komt: een uitgave van de grote Van Dale op cd-rom. (Nog minstens 365 nachtjes slapen.)

29 De nieuwe grote Van Dale ligt in enkele Belgische warenhuizen voor 220 gulden in de winkel, terwijl het boek in Nederlandse boekwinkels 339 gulden kost. Vlaanderen kent geen vaste boekenprijs en met deze stunt proberen de winkelketens klanten te trekken.

Oktober

20 Het Huis der Nederlanden in Kaapstad wordt officieel geopend. Het zal zich gaan inspannen voor de bevordering van het Nederlands en de Nederlandstalige cultuur in Zuid-Afrika, en ook van het Afrikaans, als ‘zustertaal’ van het Nederlands.

21 Een van de Spinoza-prijzen (groot: drie miljoen gulden) is toegekend aan de taalkundige prof. dr. Anne Cutler van het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek in Nijmegen. De tweejaarlijkse Spinoza-prijs is de meest prestigieuze wetenschappelijke prijs in ons land. Cutler, volgens de jury ‘de slimste vrouw van Nederland’, deed vooral onderzoek naar de manier waarop mensen uit de klankstructuur van een woord afleiden welk woord er is uitgesproken.

November

6 Kees van Kooten ontvangt tijdens het congres van Onze Taal in de Rotterdamse Doelen de Groenman-taalprijs van de stichting LOUT (Let Op Uw Taal). De prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt aan een radio- of televisiepersoonlijkheid die zich heeft onderscheiden door goed taalgebruik.

19 Vandaag verschijnt het taalkundig proefschrift dat dit jaar de meeste aandacht trekt. De Amsterdamse linguïste Ingrid van Alphen ontdekte dat er opmerkelijke (en onverwachte) verschillen zijn tussen de manieren waarop meisjes en jongens van vijftien onderling gesprekken voeren.

December

20 Het Groot Dictee der Nederlandse Taal viert zijn tweede lustrum. Voor de tiende achtereenvolgende keer laat Philip Freriks in het gebouw van de Eerste Kamer zestig deelnemers zweten op de schrijfwijze van de meest onmogelijke woorden. De televisie-uitzending trekt weer zo'n miljoen kijkers en roept verhitte discussies op.

31 Vanavond stort het Nederlandse-taalgebied zich in een taalkundig zwart gat. Er komt een einde aan de jaren negentig, maar over een naam voor het nieuwe decennium - de jaren nul? - bestaat nog geen overeenstemming. Ook over de vraag of er om middernacht nu wel of niet mag worden gevierd dat we een nieuw millennium binnentreden, is dit jaar weinig helderheid gekomen.