Onze Taal. Jaargang 68

[p. 320]

Woordenboek van de poëzie
Wegluis
Guus Middag

‘O Wegluis!’ Met deze aanhef begint J.A. Deelder zijn ‘Ode aan de Wegluis’, te vinden in zijn bundel Transeuropa (1995). Raar woord: wegluis. Nooit van gehoord. Het blijkt hier te gaan om een luis die zich op of bij een weg bevindt, en niet in zijn eentje: de wegluis is een luis die ‘thans / in zwermen over 's Heeren / wegen snort’. Daar doemen al meteen de contouren van een luizenplaag op. Het gaat om een beestje dat ‘de straten / onzer steden zo hopeloos / verstopt’ en dat bovendien ‘bij tienduizen- / den de tot parkeerterrein / verworden voormalige stran- / den en bossen bevolkt en / bij uitstek het symbool / vormt van de motorisering / van het volk’. Met de wegluis lijkt wel een auto bedoeld te zijn, maar welke?

De Fiat Topolino uit 1936

Uit het vervolg van het 134 regels tellende gedicht blijkt dat Deelder een Italiaanse auto op het oog heeft, ontwikkeld in de jaren dertig, de hoogtijdagen van Mussolini, in aantallen die overeen lijken te komen met die van de latere Volkswagen Kever: ‘o Wegluis! / De Duitsche Kever ver voor- / uit gonsde gij al anno '34 / of daaromtrent over 't zich / gestaag uitbreidende wegen- / net als voorbode ener nieuwe / tijd waarin iedereen van / arm tot rijk z'n eigen / auto had’. De naslagwerken wijzen in de richting van de Topolino, een Fiat-model uit 1936, een tweezitter met twee deuren, ‘de kleinste auto ter wereld’, maar in grote aantallen vervaardigd: een half miljoen, tussen 1936 en 1955. Kenners spreken kortweg van ‘de Toop’.

Het rugzakje

Topolino is Italiaans voor ‘muisje’. Was Deelders ode aan de wegluis eigenlijk een ode aan de wegmuis? Het zou kunnen, maar het verwarrende is dat hij in het begin van zijn gedicht al heeft gezegd dat er nu nog tienduizenden van rondrijden - en zo sterk was de Topolino nu ook weer niet. Had hij dan misschien de Fiat 500 of 600 op het oog, de kleine vierpersoons-opvolgers van de Topolino, waarvan er na de introductie halverwege de jaren vijftig vele miljoenen zijn gemaakt, en waarvan er nu nog steeds veel rondrijden? Ook dat zou kunnen, maar dan is het weer verwarrend dat Deelders passages over de jaren dertig, de Duitsche Kever en de Duce historisch onjuist zijn. Mussolini, overleden in 1945, kan nooit in een Vijf- of Zeshonderdje rondgetoerd hebben. Bovendien heeft de Fiat 500 al een andere bijnaam: het rugzakje. En bovendien zegt Deelder zelf over de wegluis dat hij ‘eind / vijftiger begin zestiger / jaren in de al net zo / legendarisch te worden / Fiat 500 een waardige op- / volger kon begroeten waar- / mee het hoofdstuk Wegluis / passend had kunnen worden / afgesloten (...)’

Bedoelt Deelder met zijn Wegluis nu het Muisje, of zijn in zijn nomenclatuur de Muis en het Rugzakje allebei vormen van Wegluis? Voor dat laatste valt constructietechnisch en autohistorisch wel wat te zeggen. De Fiat Topolino en de Fiat 500 zijn in zekere zin moeder en zoon: ongeveer twintig jaar leeftijdsverschil, zelfde fabrikant, zelfde ontwerper en hetzelfde type. (De Topolino was de eerste Fiat die de typeaanduiding 500 droeg.) De Fiat 500, die als Vijfhonderdje beroemd zou worden, heette bij zijn geboorte dan ook de Nuova Cinquecento, de Nieuwe Vijfhonderd. De Topolino was de oude.

Of bedoelt Deelder met zijn Wegluis meer in het algemeen het type van het kleine autootje? Zie ook het slot van zijn ode, waarin hij met enig chagrijn de opkomst van de ‘namaak-Luizen’ signaleert, kleine auto's uit Japan, die geleid hebben tot ‘de / totale triomf der Wegluis / - zij het in afgeleide / vorm’. Er dient volgens de dichter scherp onderscheid gemaakt te worden tussen ‘Wegluizen / van allerhande makelij’ die men vandaag de dag ‘links en rechts om de oren hoort snorren’ en ‘het zuivere / gonzen van de ware Wegluis’ - dat men helaas nimmermeer te horen krijgt.

Vlootje

Deelders ode biedt voor de precieze omschrijving van de wegluis dus verschillende mogelijkheden. Ook de naslagwerken zijn niet eensluidend. Jan de Lange meldt in zijn standaardwerk De Fiat 500 & 600 (Rijswijk, 1997) dat wegluis de bijnaam was van de Fiat Vijfhonderd (naast het rugzakje). Het Vergeetwoordenboek (1994) is al even resoluut: in het lemma ‘autopyjama’ stelt Nelleke Noordervliet een wegluis zonder aarzelen gelijk aan een Fiat 500. Maar Van Dale is minder stellig: wegluis is de ‘schertsende’ benaming voor een ‘heel klein autootje (met name een Fiat 500)’. In het Woordenboek der Nederlandsche Taal komt de wegluis alleen voor onder het lemma ‘vlo’, dat ook een schertsende benaming voor een kleine auto schijnt te zijn; het woordenboek citeert een advertentie uit de jaren zestig, waarin een ‘Fiat Vlootje’ wordt aangeboden.

Noteren wij voorlopig in het woordenboek van de poëzie: ‘Wegluis, kleine auto, uit de jaren dertig en later van de twintigste eeuw, voornamelijk gemaakt in Italië en (sinds de jaren zestig) Japan, heeft iets van een Fiat 500, maar zou in werkelijkheid weleens een Topolino geweest kunnen zijn; dient volgens zekere bronnen streng onderscheiden te worden van de namaak-Luis; een en ander vooral in tegenstelling tot een zogeheten grote wagen, meest van Amerikaanse oorsprong; zie ook dikke slee en turkenbak.’