Onze Taal. Jaargang 68

[p. 302]

Niet zo'n moeite met zulke joekels
Grammatica op de vierkante millimeter
Peter-Arno Coppen

De grammatica van kleine woordjes is nog grotendeels ongeschreven. Moedertaalsprekers van het Nederlands gebruiken ze doorgaans onbewust in de dagelijkse conversatie. Wie nadenkt over hun gebruik gaat onmiddellijk twijfelen. Wanneer gebruik je bijvoorbeeld zo'n en wanneer zulk? Een subtiele kwestie nader onderzocht.

Het is een mooie zaterdagmiddag. Je wordt opgebeld door een stel vrienden die je uitnodigen voor een partijtje beachvolleybal. Je reageert wat afwijzend, en je vrienden reageren met de mededeling: ‘Maar het is zulk lekker weer!’ Je laat je overhalen, en terwijl je naar het strand fietst, denk je: ‘Hadden ze niet moeten zeggen: “het is zo'n lekker weer”?’

Wie nadenkt over het gebruik van kleine woordjes is verloren. Woordjes als zo en zulk behoren niet tot je bewuste woordenschat en hun gebruik staat in geen enkele grammatica en geen enkel woordenboek helder omschreven. Dit brengt veel taalgebruikers ertoe om ze te veroordelen als vaag of onduidelijk. Ten onrechte, want schijnbaar betekenisloze woordjes vormen het hart van de taal, en het regelsysteem dat eraan ten grondslag ligt, is eerder subtiel dan vaag te noemen.

Het voorbeeld ‘Het is zo'n/zulk lekker weer’ nodigt uit om hierover na te denken. Hoe kun je bepalen wat juist is? Is er betekenisverschil? Zoals gezegd is dit in geen enkel boek te vinden, en daarom moeten we zelf bepalen wat de systematiek achter het gebruik is. Dat nu begint altijd bij een inventarisatie van de duidelijke gevallen.

Tussen twee uitersten

Het woordje zo heeft een groot aantal gebruiksmogelijkheden. Het kan in formeel (en ouderwets) taalgebruik als voegwoord gebruikt worden (‘Zo wij u gekwetst hebben, spijt ons dat’). In dat geval is het vervangbaar door als of indien. Het kan in spreektaal ook als tussenwerpsel gebruikt worden (‘Zo, dus jij bent de nieuwe werknemer? Zozo’). Tussen deze twee uitersten bevinden zich de gebruiksmogelijkheden die alle met het ‘bijwoordelijke’ zo worden omschreven. In al die gevallen geeft zo een zekere vergelijking aan.

Zo kan zo worden gebruikt als een verbindingswoordje dat een vergelijking met de voorafgaande tekst maakt (zoals aan het begin van deze alinea), of om een vergelijking te maken met een bepaalde manier waarop iets kan of moet gebeuren (‘Dat moet je zó doen’). Maar een vergelijking kan ook een graadaanduiding inhouden die meer (‘Ik heb zó gelachen’) of minder (‘Ik verveel me zo’) expliciet is. In dat geval heet zo een graadpartikel.

Die graadaanduiding (te omschrijven als ‘een bepaalde graad van...’) past bij werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden (‘zó gehuild’ of ‘zó aardig’), maar niet bij zelfstandige naamwoorden of andere woordsoorten. Zinnen als ‘Zó boeken lees ik niet’, ‘Zó bijna is niet ver genoeg’ of ‘Zó met mij houdt niemand rekening’ zijn ondenkbaar.

Zulke joekels

Het woordje zulke lijkt wel wat op zo, maar het verschilt in zijn gebruiksmogelijkheden: terwijl zo niet goed bij zelfstandige naamwoorden past, kan zulke eigenlijk alléén maar bij zelfstandige naamwoorden geplaatst worden. In een woordgroep als ‘zulke vissen’ introduceert zulke een soort ‘je-weet-wel’-betekenis, die uit de context aangevuld moet worden. Het kan gaan over de grootte van de vissen (een betekenis die zich opdringt bij ‘zulke joekels’), maar ook over kleur, soort of andere aspecten. Een bepaling als zulke past echter niet bij bijvoeglijke naamwoorden. Je kunt niet zeggen: ‘Die vissen waren zulk groot.’

Maar daarmee lijken we dan meteen de oplossing voor onze zo'n/zulk-puzzel te hebben: in de woordgroep ‘lekker weer’ past zo bij lekker, en zulk bij weer. In het eerste geval geef je een graadaanduiding bij lekker, en in het tweede een ‘je-weet-wel’-betekenis bij weer (of misschien wel bij de hele groep ‘lekker weer’). Het betekenisverschil tussen de twee is zo klein dat de taalgebruiker de twee vormen gemakkelijk kan verwisselen.

Een weer?

Toch zijn we er nog niet helemaal. Tot nu toe hebben we alleen naar de vormen ‘zo lekker weer’ en ‘zulk lekker weer’ gekeken. Maar hoe komen we nu aan ‘zo'n lekker weer’? Wat doet dat 'n daar ineens tussen?

Daarnet stelden we dat zo niet gecombineerd kan worden met zelfstandige naamwoorden. Maar zo'n blijkt dat wél te kunnen. De woordgroep ‘zo visje’ is

[p. 303]

fout, maar ‘zo'n visje’ is goed. De oplossing voor dit raadsel moet zijn dat zo in dit geval niet hoort bij visje maar bij 'n. Blijkbaar heeft 'n voldoende ‘bijvoeglijke lading’ om zo te rechtvaardigen.

Dat brengt ons echter bij een nieuw probleem: waarom mag je 'n dan bij weer zetten? Weer is namelijk een niet-telbaar zelfstandig naamwoord, en daar mag normaal gesproken geen onbepaald lidwoord of telwoord bij (‘twee weer’, ‘een weer’).

Gelukkig is ook dit raadsel oplosbaar. Je kunt namelijk bij niet-telbare zelfstandige naamwoorden alleen geen onbepaald lidwoord plaatsen als dit een numerieke betekenis heeft. Dat wil zeggen: als het de onbeklemtoonde vorm van één is. Maar het onbepaalde lidwoord kan ook in een niet-numerieke betekenis gebruikt worden. In constructies als ‘Wat een weer!’ of ‘Wat een mensen!’ heeft een geen enkelvoud-betekenis, maar fungeert het meer als een aanduiding van iets bijvoeglijks (een bepaald soort weer, een bepaalde hoeveelheid mensen).

Parasiteren

Het gebruik van 'n in combinatie met zo bij een niettelbaar woord blijkt heel gewoon. Behalve in ‘zo'n lekker weer’ komen we het ook tegen in uitdrukkingen als ‘Daar heb ik niet zo'n moeite mee.’ Zulke is zelfs vreemd omdat hier nu eenmaal een echte graadaanduiding vereist is, en zonder 'n kun je zo niet bij een zelfstandig naamwoord zetten (‘zo moeite’).

Echte meervouden verzetten zich in het Nederlands tegen 'n. Woordgroepen als ‘zo'n mensen’ blijven beperkt tot regionaal taalgebruik. Maar heel af en toe zien we ook in het Standaardnederlands sporen van deze combinatie. Hoe vaak zeggen we niet ‘Daar heb ik niet zo'n problemen mee’? Ook daar lijkt zulke uitermate geforceerd, en niet geschikt om de bedoelde betekenis uit te drukken.

We peuteren nog even door: als in de woordgroep ‘zo lekker weer’ dat zo hoort bij lekker en 'n er in dit geval bij mag, waarom kun je dan niet zeggen ‘'n zo lekker weer’? Maar ook deze vraag blijkt eerder een ondersteuning van wat we tot nu toe gevonden hebben dan een probleem: uit de onmogelijkheid van ‘'n zo lekker weer’ blijkt dat 'n inderdaad toegevoegd moet zijn ter wille van zo. Het graadpartikel zo wil namelijk parasiteren op een bijvoeglijk element. Dat kan het bijvoeglijk naamwoord zelf zijn, en dan is 'n niet meer nodig, óf het is 'n maar dan moet zo er wel vóór staan!

Teleurstellend?

Daarmee is de zaak rond. Zo hoort bij een werkwoord of een bijvoeglijk element (een bijvoeglijk naamwoord of 'n). Zulk hoort bij een zelfstandig naamwoord. De keuze tussen ‘zo'n lekker weer’ of ‘zulk lekker weer’ houdt dus maar een heel klein en subtiel betekenisverschil in. Zegje ‘zo'n lekker weer’, dan haal je een gráád naar voren: de graad van ‘lekkerweerheid’, die je vergelijkt met iets watje gesprekspartner zich moet kunnen voorstellen. Zeg je daarentegen ‘zulk lekker weer’, dan doe je een beroep op een gezamenlijk bekend weertype (‘je weet wel’), zonder speciale nadruk op de graad. Beide vormen zijn heel goed voorstelbaar en verschillen nauwelijks in betekenis - zeker niet in dit geval.

Bij een enkelvoud kun je in principe altijd kiezen tussen zo'n en zulke, maar er zijn wel degelijk gevallen te verzinnen waar zo'n beter is. In een zin als ‘Daar heb ik niet zo'n moeite mee’ is zo'n de enige mogelijkheid, omdat hier blijkbaar een graadaanduiding vereist is.

Ongetwijfeld zullen er op dit punt lezers zijn die aan de analyse een onbevredigd gevoel overhouden. Het stelt hen teleur dat de uitkomst van een speurtocht naar een duidelijk taaladvies weinig meer dan ‘kan allebei’ is. Toch hebben we hier en daar verrassende doorkijkjes in een uithoek van onze taal ontdekt. We hebben vastgesteld hoe subtiel en zorgvuldig ook de slordigste taalgebruiker met de kleine woordjes omgaat. Wat op het eerste gezicht vaag en onduidelijk leek, blijkt verrassend precies. De winst zit dus niet zozeer in het resultaat van onze grammatische oefening, maar in de speurtocht zélf.