Onze Taal. Jaargang 68

[p. 297]

Het andere anders
Jan Erik Grezel

‘Anders nòòòg?’ zong het meisje bij de bakker vroeger elke morgen melodieus, als ze m'n broodje door de snijmachine had gehaald. Meestal volstond ik met ‘Nee, dat was het.’ Wat had een man-alleen bij de broodboetiek anders nog te wensen dan een halfje volkoren, gesneden graag?

Ook bij de krantenkiosk even verderop kwam ik jarenlang vrijwel dagelijks, voor m'n ochtendblad. Ik ben geen ster in sociale babbels; ik raakte pas met de krantenverkoper in gesprek toen er een goede aanleiding was: het wereldnieuws dat m'n krant uitverkocht was. Ik keek kennelijk teleurgesteld, want hij vroeg: ‘Zal ik 'm anders in het vervolg voor u apart houden?’

‘Anders? Wat anders?’, grom ik bij zulke zinnetjes van binnen. Ging het bij de broodverkoopster nog om ‘iets anders’ uit het assortiment van de bakker, de kioskhouder stelde een verandering van routine voor die zou voorkomen dat ik zonder krantenkoppen en sportverslagen koffie moest gaan drinken.

‘Anders krijg je geen...’, zeg ik tegenwoordig weleens quasi-dreigend tegen m'n ondeugende dochtertjes. Pedagogen suggereren dat zo'n anders-dreigement kreupele zieltjes genereert, maar het werkt uitstekend - mits het niet voortdurend gebruikt wordt, anders gaat de lol eraf.

Schijnbaar achteloos gebruik

We gebruiken anders vaak en op vele manieren. Taalkundigen categoriseren anders als bijwoord (‘Anders kan ik het niet zien’) of bijvoeglijk naamwoord (‘Zij zijn anders’),dat ook zelfstandig gebruikt kan worden; in dat geval wordt het beschouwd als verbogen vorm van het adjectief ander (‘Anders nog?’).Voor de gewone taalgebruiker is het eigenlijk heel eenvoudig.

Voor buitenlanders ligt dat anders. Die worden er soms radeloos van. Zoals aan veel doodsimpele woordjes geven wij door schijnbaar achteloos gebruik zoveel nuanceringen aan het woordje anders dat lexicografen er nog een hele kluif aan hebben om het te beschrijven. Van Dale onderscheidt maar liefst twaalf gebruikscategorieën. Hoe kunnen we iemand die onze taal leert nu duidelijk maken wat het betekent of, beter nog, hoe het gebruikt moet worden?

Dat kan niet anders, denk ik, dan door voorbeelden van de meestvoorkomende gevallen op een rijtje te zetten. Die voorbeelden geven meer inzicht in het gebruik dan lange beschrijvingen en omstandige uitleg. De kracht van exemplarische verduidelijking blijkt des te beter wanneer we de omschrijvingen uit het woordenboek ernaast leggen. Die zijn om dol van te worden.

De kernbetekenis van anders is: ‘op een andere manier, op een andere plaats (ergens anders), op een andere tijd, in andere omstandigheden’ of ‘in een andere hoedanigheid’. Anders gezegd: anders dan we gewend zijn, anders dan we willen of verwachten, anders dan gewoonlijk of normaal. Maar wat lezen we daarnaast in Van Dale? Anders kan ook de betekenis ‘gewoonlijk’ aannemen. Bij dit andere anders wordt het ongewone gewoon: anders dan het uitzonderlijke geval dat aan de orde is.

Contextomschrijvingen

Zulke omschrijvingen zijn volstrekt nutteloos voor het verduidelijken van gebruiksmogelijkheden. Voorbeelden spreken wél heldere taal. Daarbij kan een omschrijving helpen om de betekenis te preciseren, maar een uitgebreide context is vaak nog beter. Een voorbeeld, met een beknopte contextomschrijving: ‘Hij is anders heel populair’ betekent ‘Hij is, anders dan nu misschien lijkt, heel populair’ (bijvoorbeeld in de situatie waarin een populaire politicus op reis door het land ergens wordt uitgejouwd).

Wie deze gebruiksmogelijkheden kent, heeft niet veel problemen meer met anders. Het meisje bij de bakker was altijd al duidelijk, ook voor wie niet alle finesses van het Nederlands kent. Maar de krantenverkoper wordt misschien minder snel begrepen. Hij gebruikt nog weer een ander anders, waar noch het kleine handwoordenboek, noch de leraar Nederlands iets over vertelt. De grote Van Dale beschrijft het als een voorstel tot wijziging, zonder een duidelijk voorbeeld. De context ontbreekt. Die moet verhelderen hoe en wanneer we dit andere anders gebruiken: zoals bij de kiosk waar de eigenaar met zijn voorstel het onheil van een krantloos ontbijt voor mij probeerde af te wenden. Ik ben toen niet op zijn aanbod ingegaan; anders had ik nooit een excuus gehad om eens wat anders te lezen.

●