Onze Taal. Jaargang 68

[p. 275]

Gorgonzola, baguette, gamba's
De uitspraak van culinaire leenwoorden in Nederland en Vlaanderen
Ellen Klein Breukink en Renée van Bezooijen - Vakgroep Algemene Taalwetenschap en Dialectologie, KU Nijmegen

Hoe langer hoe meer buitenlandse etenswaren verrijken ons menu - en daarmee onze taal. Hoe worden die culinaire leenwoorden in Nederland en Vlaanderen zoal uitgesproken? Aan de Nijmeegse universiteit is er onderzoek naar gedaan. Over korgonzola, baket, kambaas en mangko.

In het Nederlands zijn er tal van uitheemse woorden waarvan de uitspraak voor problemen zorgt. Neem sceptisch: hoort daar aan het begin nu een sk-klank of juist een s? En restaurant, eindigt dat wel of niet met een t-klank? In 1995 hebben Marinel Gerritsen en een van ons in een vierdelige serie voor Onze Taal een overzicht gegeven van de manier waarop zulke woorden in Nederland en Vlaanderen worden uitgesproken.

Illustratie: Hein de Kort

Soortgelijke uitspraakproblemen doen zich voor bij de benamingen voor de vele buitenlandse etenswaren die ons menu hebben verrijkt: is het spaghetti met een Nederlandse g (als in goed) of met een klank als in het Engelse good? In de praktijk zijn beide mogelijkheden te horen, maar wie zegt precies wát? Om daarachter te komen hebben wij een onderzoek verricht in drie regio's: het zuiden van Nederland, het westen van Nederland, en Vlaanderen.

66 culinaire leenwoorden

Voor het zuiden kozen wij voor de Universiteit van Nijmegen, waar vooral sprekers uit Limburg en Noord-Brabant te vinden zijn. Voor het westen legden we ons oor te luisteren bij de Universiteit van Leiden (met sprekers uit Noord- en Zuid-Holland), en voor Vlaanderen bij de Universiteit van Leuven (met sprekers uit heel Vlaanderen). Binnen elke regio maakten we een onderverdeling in twee leeftijdsgroepen: jongeren (studenten) en ouderen (wetenschappelijk medewerkers). Het totale aantal sprekers was 96. Iedere spreker moest een woordenlijst oplezen met 66 culinaire leenwoorden, afkomstig uit tien talen. Hier zullen wij ons vooral richten op de Franse woorden vanille, bouillon en baguette, het Italiaanse spaghetti en gorgonzola, het Portugese gamba en het Maleisische mango.

Het spraakmateriaal is op twee verschillende manieren verwerkt. Allereerst zijn we nagegaan in hoeverre de woorden op de authentieke, buitenlandse manier werden uitgesproken. Hieruit komt het volgende naar voren:

-	Franse woorden behouden het vaakst hun authentieke - dus Franse - uitspraak;
-	in Nederland worden woorden meer volgens de authentieke uitspraakregels gevormd dan in Vlaanderen;
-	ouderen kiezen vaker voor de authentieke uitspraak dan jongeren.

Ten tweede hebben we alle uitspraakvarianten van de woorden geïnventariseerd, en hebben we berekend hoe vaak elke variant voorkomt. Dit heeft verrassende resultaten opgeleverd. Opvallend is vooral de systematische variatie van bepaalde klanken, zoals de tegenstelling tussen de Nederlandse en de Engelse g-klank in spaghetti. Op twee van die tegenstellingen gaan we hieronder nader in. Ten slotte buigen we

[p. 276]

ons iets dieper over een andere verrassende uitkomst: de variatie in de uitspraak van Franse woorden door Vlamingen.

Tabel 1 Uitspraakvariatie van woorden die oorspronkelijk een [G] (zoals in het Engelse good) hebben. Percentage van voorkomen van verschillende uitspraakvarianten gemiddeld over alle sprekers en uitgesplitst naar regio en leeftijd.

woord + uitspraakvarianten	gemiddeld	Zuid-Nederland		West-Nederland		Vlaanderen
		jong	oud	jong	oud	jong	oud
gorgonzola
[GorGonzola]	65	69	69	82	87	44	38
[gorgonzola]	28	13	31	6	13	50	56
[gorGonzola]	4	0	0	12	0	6	6
[korGonzola]	3	18	0	0	0	0	0
spaghetti
[spagettie]	65	88	63	38	19	100	81
[spaGettie]	35	12	37	62	81	0	19

Inburgering bepaalt uitspraak

Flink in het oog lopend is de tegenstelling tussen de [G], een uitheemse klank, als in het Engelse good, en de [g], zoals in het Nederlandse goed (de regionale varianten van deze klank, zoals de ‘zachte g’ in het zuiden, zijn buiten beschouwing gelaten). Zo wordt het Italiaanse woord spaghetti door sommigen als [spagettie] en door anderen als [spaGettie] uitgesproken. Deze uitspraakvariatie komt bij vrijwel alle leenwoorden voor die oorspronkelijk deze [G] bevatten, zoals goulash, ragout en gorgonzola.

Of een woord voornamelijk met een [G] dan wel met een [g] wordt uitgesproken, blijkt te maken te hebben met de mate van inburgering in het Nederlands. Het woord spaghetti bijvoorbeeld is bij alle proefpersonen bekend, terwijl verschillende proefpersonen aangeven het woord gorgonzola niet te kennen. En wat blijkt bij de uitspraak? Het merendeel van de proefpersonen spreekt de oorspronkelijke [G] in spaghetti uit als een [g]. Het woord is dus behoorlijk vernederlandst. Bij gorgonzola is het net andersom: de meeste proefpersonen spraken beide keren de [G] uit (zie tabel 1, hierboven). Verder valt het op dat de [G]-uitspraak bij gorgonzola ongeveer even vaak voorkomt bij jongeren als bij ouderen. Bij spaghetti is er een duidelijk verschil: de [g] wordt vaker door jongeren gebruikt. Ook dit duidt op een effect van inburgering. Verder kiezen de Vlamingen opvallend vaak voor [g].

‘Natuurlijke’ aanpassing

Soms treft men voor [G] ook wel [k] aan. Dit was al te zien bij gorgonzola in tabel 1, maar het doet zich ook voor bij goulash, grapefruit, chorizo, baguette, gamba's en mango, die ook als respectievelijk [koelasj], [kreepfroet], [koriedzo], [baket], [kambaas] en [mangko] worden uitgesproken (zie ook tabel 2).

De [G]/[k]-variatie is een verschijnsel dat alleen bij de Nederlandse proefpersonen terug te vinden is. In Vlaanderen is er dus maar één Nederlands alternatief voor de [G], namelijk de [g], en in Nederland zijn er twee: de [g] en de [k]. Dit heeft misschien iets te maken met het bewust of onbewust vernederlandsen van woorden. Het is algemeen bekend dat Vlamingen in taalkundig opzicht puristischer zijn dan Nederlanders. Bij het bewust vernederlandsen van uitheemse woorden ligt het wellicht voor de hand een woord uit te spreken zoals je het spelt, bijvoorbeeld [baget] voor baguette. Nederlanders daarentegen zijn over het algemeen niet zo bewust met de Nederlandse taal bezig. De uitspraak [k] voor de [G] kan dan ook gezien worden als een meer ‘natuurlijke’ aanpassing, vanuit de fonetische gelijkenis van de twee klanken. Het enige verschil is de stemhebbendheid: de [G] is stemhebbend, de [k] stemloos. En de neiging tot verstemlozing is sowieso in het Nederlands aanwezig (vergelijk de uitspraak [feel] voor veel en [saken] voor zaken).

Tabel 2 Uitspraakvariatie van woorden die oorspronkelijk een [G] (zoals in het Engelse good) hebben. Percentage van voorkomen van verschillende uitspraakvarianten gemiddeld over alle sprekers en uitgesplitst naar regio en leeftijd. (De Ə staat voor de sjwa, ook wel ‘stomme e’ genoemd, zoals in het lidwoord de.)

woord + uitspraakvarianten	gemiddeld	Zuid-Nederland		West-Nederland		Vlaanderen
		jong	oud	jong	oud	jong	oud
baguette
[baGet]	83	88	100	75	81	63	88
[baget]	8	0	0	0	0	37	12
[baket]	6	12	0	19	6	0	0
[baGettƏ]	2	0	0	0	13	0	0
[baGwet]	1	0	0	6	0	0	0
gamba's
[gambaas]	60	81	56	50	13	88	69
[Gambaas]	35	13	31	44	81	12	31
[kambaas]	5	6	13	6	6	0	0
mango
[mangGo]	70	63	75	94	88	44	56
[manggo]	28	31	25	0	12	56	44
[mangko]	2	6	0	6	0	0	0

Vaniel

Vlamingen blijken uitheemse woorden meer te vernederlandsen dan Nederlanders, maar dat geldt niet voor Franse woorden. Die behouden in Vlaanderen juist meer hun oorspronkelijke uitspraak dan in Nederland. Dit lijkt vreemd, gezien de negatieve houding die de Vlaming van oudsher heeft ten aanzien van het Frans. Wat echter net zozeer - zo niet meer - opvalt, is de variatie in de uitspraak van verschillende Franse woorden door Vlamingen. Sommige Franse klanken worden vernederlandst, terwijl andere volledig hun Franse identiteit behouden. Voorbeelden van vernederlandsing zijn de woorden pastille en vanille, waarbij door flink wat Vlaamse proefpersonen de [j] door een [l] wordt vervangen. Vanille wordt dan uitgesproken als [vanillƏ] (de Ə staat voor de sjwa, ook wel ‘stomme e’ genoemd, zoals in het lidwoord de), [vaniel] of [vanielƏ] (zie tabel 3). Een ander voorbeeld betreft de eerdergenoemde [g]-uitspraak van [G]-woorden. Escargots bijvoorbeeld wordt door menig Vlaming uitgesproken als [eskargoos], terwijl deze uitspraak in Nederland niet voorkomt. Woorden als champignon en bouillon daaren-

[p. 277]

tegen behouden in Vlaanderen hun oorspronkelijke Franse uitspraak. Champignon blijft dus [sjampienjõ] (waarbij de õ staat voor een nasale o) of zelfs [sjãpienjõ] (de ã staat voor een nasale a) en bouillon blijft [boejõ], terwijl er toch voor de hand liggende Nederlandse alternatieven zijn, namelijk [sjampienjon] en [boeljon].

Verstemlozing

Bij het woord vanille blijkt er een duidelijk onderscheid tussen de manier waarop Vlamingen woorden vernederlandsen en de manier waarop Nederlanders dat doen. In tegenstelling tot Vlamingen zeggen Nederlanders nooit [vanillƏ], [vaniel] of [vanielƏ]. Nederlanders zeggen [faniejƏ], [vanieljƏ] of - weliswaar nog sporadisch - [fƏniejƏ], een uitspraak die weer nooit in Vlaanderen te horen is. De laatste variant komt nu nog alleen onder de jongeren in het westen voor, maar zal zich in de toekomst waarschijnlijk over de rest van Nederland verspreiden. De Randstadjongeren zijn qua taalverandering immers de toonaangevende groep. De uitspraak [fƏniejƏ] is het resultaat van verstemlozing zoals we die eerder ook al bij de [k]-uitspraak van [G]-woorden aantroffen, en van klinkerreductie. Bij klinkerreductie verandert in een onbeklemtoonde lettergreep een volle klinker in een sjwa (stomme e). De a in vanille wordt dus een [Ə]. De Vlaamse en Nederlandse uitspraakvarianten van het woord vanille lijken wederom te wijzen op een tegenstelling tussen het bewust (Vlaanderen) en onbewust (Nederland) vernederlandsen van leenwoorden.

Het is duidelijk dat Vlamingen en Nederlanders ieder hun eigen manier hebben om leenwoorden te vernederlandsen. Vlamingen spreken vaak het leenwoord uit zoals het gespeld wordt, Nederlanders passen het woord meer op een ‘natuurlijke’ wijze aan aan het Nederlands.

Tabel 3 Opvallende uitspraakvariatie van een aantal woorden in Vlaanderen. Percentage van voorkomen van verschillende uitspraakvarianten gemiddeld over alle sprekers en uitgesplitst naar regio en leeftijd. (De Ə staat voor de sjwa (‘stomme e,’ zoals in het lidwoord de), de õ voor een nasale o, en de ‘o:’ voor een verlengde o, zoals in zone.)

woord + uitspraakvarianten	gemiddeld	Zuid-Nederland		West-Nederland		Vlaanderen
		jong	oud	jong	oud	jong	oud
vanille
[faniejƏ]	42	56	63	81	50	0	0
[vaniejƏ]	38	19	37	6	50	44	69
[vanillƏ]	5	0	0	0	0	19	13
[vaniel]	4	0	0	0	0	19	6
[vanielƏ]	3	0	0	0	0	18	0
[vanielƏ]	4	25	0	0	0	0	0
[vaniej]	2	0	0	0	0	0	12
[fƏnieƏ]	2	0	0	13	0	0	0
bouillon
[boejõ]	44	31	19	38	31	69	75
[boejon]	32	26	62	18	44	18	25
[boeljon]	20	31	19	38	19	13	0
[boeljõ]	3	6	0	6	6	0	0
[boeljo:n]	1	6	0	0	0	0	0