Onze Taal. Jaargang 68

Een slot-n tussen haakjes
Twee nieuwe woordenboeken met uitspraakinformatie

Over de uitspraak van Nederlandse woorden was tot voor kort maar weinig te vinden. Maar daar is verandering in gekomen. In de eind vorige maand verschenen dertiende uitgave geeft de grote Van Dale voor het eerst van een paar duizend woorden informatie over de uitspraak. Bovendien verschijnt er in november een heus uitspraakwoordenboek.

Marc van Oostendorp

Wie niet eenzaam in de duinen zijn levenswerk uittikt, spreekt dagelijks meer woorden uit dan hij opschrijft. Tegelijkertijd maken meer mensen zich zorgen over hun spelling dan over hun uitspraak, tenminste, als we dat kunnen afmeten aan het aantal naslagwerken dat op die twee gebieden verschenen is. Terwijl voor de spelling een groot aantal woordenlijsten, handleidingen en gidsen bestaat en alle woordenboeken hun best doen zo precies mogelijke spellinginformatie te geven, was er over de uitspraak van Nederlandse woorden tot voor kort maar weinig te vinden.

Dit najaar komt daar verandering in. Eind september verscheen de nieuwe uitgave van de grote Van Dale, waarin voor het eerst van een paar duizend problematische woorden de uitspraak is genoteerd. Bovendien verschijnt eind deze maand bij uitgeverij Het Spectrum het Uitspraakwoordenboek van Josée Heemskerk en Wim Zonneveld, waarin van tachtigduizend Nederlandse woorden - óók alledaagse woorden als kat en hond - vermeld staat hoe ze worden uitgesproken.

Geen concurrentie

De taalkundige Josée Heemskerk werkte behalve voor het Uitspraakwoordenboek ook voor de nieuwe Van Dale. ‘Ze zijn gebaseerd op vergelijkbare woordenlijs-

[p. 267]

ten,’ zegt ze, ‘en voor allebei heb ik regels opgesteld over welke vormen er wel of niet moesten worden opgenomen.’ Het werken voor twee bazen gaf volgens Heemskerk geen problemen: ‘De twee uitgaven zijn heel verschillend. Voor Van Dale is de uitspraakinformatie vooral een extra service aan de lezer. Het Uitspraakwoordenboek richt zich op mensen die speciaal in uitspraak geïnteresseerd zijn: Nederlandstaligen die weleens een probleem tegenkomen, of buitenlanders die onze taal willen leren. Kennelijk zien de uitgevers elkaar niet als concurrenten op dit punt.’

De twee woordenboeken benaderen de uitspraakvariatie ook verschillend. Een voorbeeld van een woord dat op meer dan één manier kan worden uitgesproken is politie. De meeste Nederlanders zeggen [polietsie], maar sommige Nederlanders en bijna alle Vlamingen zeggen [poliesie]. Een dergelijke variatie geldt voor bijna alle woorden die op -tie eindigen: ambitie, conditie, vakantie. Heemskerk registreerde dit, zodat de woordenboekmakers snel en eenvoudig in de computerbestanden konden nagaan welke uitspraakmogelijkheden er zoal zijn.

Daarna namen de redacties hun eigen beslissingen over welke vormen in het woordenboek zouden worden opgenomen. Van Dale vermeldt alleen [polietsie], het Uitspraakwoordenboek van Het Spectrum noemt allebei de vormen, met de aantekening dat [poliesie] vooral in België voorkomt.

Geen peil op te trekken

In Van Dale worden helemaal geen Vlaamse vormen opgenomen. Het woord dossier staat alleen vermeld als [dosjee], niet als [dossier]. ‘Er was geen beginnen aan om ook de Belgische vormen op te nemen. Als we alle variaties hadden vermeld, was het boek veel te dik geworden’, meent Johan Zuidema, die bij Van Dale verantwoordelijk is voor de uitspraakinformatie. ‘Op de Vlaamse uitspraaknormen valt bovendien vaak ook geen peil te trekken. Als de ene Vlaming een vorm er per se in wil hebben, moet hij er van een ander juist uit.’

Overigens is het bij Van Dale noch bij Het Spectrum de bedoeling om een norm te stellen. Een officiële uitspraaknorm bestaat helemaal niet, en niemand heeft voldoende autoriteit om zoiets voor alle taalgebruikers ineens vast te stellen. ‘Er wordt een vorm van Nederlands gepresenteerd waarmee elke gebruiker van het woordenboek zich in normale taalsituaties zal kunnen begeven’, schrijven Heemskerk en Zonneveld in het voorwoord van hun Uitspraakwoordenboek. Voor Van Dale geldt iets soortgelijks. Of de gebruikers die vorm van Nederlands in de praktijk niet tóch als een norm zien, zal moeten blijken.

Mellùk

Dat wil niet zeggen dat er niet is nagedacht over de vorm waarin woorden zijn opgenomen. Heemskerk: ‘We hebben bijvoorbeeld gebakkeleid met de redactie van de grote Van Dale of we de slot-n van werkwoorden wel moesten uitschrijven. Juist bij deze kwestie geldt: als je de n wél schrijft, krijg je protesten. En als je hem níét schrijft ook. Uiteindelijk vond de redactie het toch beter om het wel te doen.’ Het Uitspraakwoordenboek is iets liberaler en schrijft de slot-n tussen haakjes. Net zoals het [mellùk] noteert als uitspraak voor melk. Heemskerk: ‘We hebben vooral willen beschrijven wat er gezegd wordt en niet willen voorschrijven.’

In de meeste Europese taalgebieden bestaan er al veel langer uitspraakgidsen. Hoewel onder meer de woordenboeken van Kramers en Koenen ook altijd al wat uitspraakinformatie bevatten, waagt Van Dale zich nu dus pas aan deze informatie.

Emplacement

Waarom zijn we in Nederland en België zo laat? Volgens Johan Zuidema van Van Dale heeft dat iets te maken met een eigenaardigheid van het Nederlands: ‘In veel andere talen worden leenwoorden meteen helemaal ingepast in het klanksysteem van de taal. Maar in het Nederlands kan zo'n aanpassing soms lang duren, zodat we die vreemde woorden gedeeltelijk nog met vreemde klanken uitspreken, zoals de g in goal of de tweede g in garage. Bovendien worden woorden in onze taal vaak gedééltelijk aangepast. Neem het woord emplacement. Als we dat woord helemaal zouden vernederlandsen, zouden we misschien [emplasùment] zeggen, en als we het helemaal op z'n Frans uitspreken, zou het ongeveer [amplasmang] worden. Maar in de praktijk zitten de meeste mensen tussen die extremen in en zeggen ze [amplasùment]. Daardoor is het maken van een uitspraakwoordenboek voor het Nederlands extra ingewikkeld. De computer is een belangrijk instrument om alle mogelijke varianten vast te leggen en daar de redactie uit te laten kiezen. Daarom wordt het nu pas goed mogelijk.’

Eregeld

Een heel ander probleem bij de samenstelling van een uitspraakwoordenboek is: hoe schrijf je op hoe woorden klinken? Om eenduidig het verschil in uitspraak tussen de drie e's in eregeld te kunnen vastleggen, voldoen de letters van het gewone alfabet eigenlijk niet. Wetenschappers hebben daarom een eigen, uitgebreider alfabet bedacht, waarin een groot aantal klinkeren medeklinkerklanken onderscheiden kunnen worden. Zowel Van Dale als het Uitspraakwoordenboek maakt gebruik van dit alfabet. Het woord eregeld ziet er dan uit als [erevelt], wat natuurlijk als nadeel heeft dat voor de meeste gebruikers niet meteen doorzichtig is wat die vreemde tekens betekenen.

Het zou handiger zijn als het woordenboek kon praten, en dat zal in de nabije toekomst ook gebeuren. Wanneer de grote Van Dale in het najaar van het volgend jaar op cd-rom verschijnt, spreekt daarop desgewenst een computerstem de woorden uit. Álle woorden, want anders dan een boek kent een cd nauwelijks ruimtebeperkingen. Er kunnen dan ook meer uitspraakvarianten worden opgenomen. Zuidema: ‘Waarschijnlijk kan de gebruiker er dan ook voor kiezen om de Vlaamse variant te horen. Of om de slot-n wel of niet te laten uitspreken.’

Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal. 13de uitgave. Drie delen. Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie.
Prijs: f 339,-
ISBN9066484217
Het Uitspraakwoordenboek verschijnt in november bij uitgeverij Het Spectrum in Utrecht.
Prijs: f 99,90
ISBN 90 274 4482 x