Onze Taal. Jaargang 68

[p. 230]

Verse woorden
De som der delen
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorder’ zal Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks ingaan op de nieuwe woorden die de redactie zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al of niet op te nemen in een volgende editie.

Toen op 1 januari 1999 de kopijdatum van de dertiende editie van de grote Van Dale verstreken was, kon de redactie meteen weer aan de slag met het verzamelen van materiaal voor een volgende editie. Een woordenboek dat de veranderende ‘taalwerkelijkheid’ volgt, verkeert in een permanente staat van bewerking. Wat kwam de Van Daleredactie zoal tegen aan nieuwe vondsten en ontwikkelingen?

Gelegenheidssamenstelling

Belastingfetisjisten, de filetax, een prehistorische bomentempel in Engeland, de door de Europese Centrale Bank ingevoerde refirente (‘herfinancieringsrente’), het sneeuwinfarct in de Alpen met de bijbehorende lawine-auto's, en natuurlijk de waarheidsqueeste van de parlementaire enquêtecommissie die de Bijlmerramp onderzocht - het zijn allemaal samenstellingen die in 1999 voor het eerst in kranten en tijdschriften te lezen waren. Behalve refirente en filetax, die beide corresponderen met een nieuw verschijnsel, zijn deze neologismen voor een woordenboek nauwelijks interessant. Belastingfetisjist bijvoorbeeld bevestigt alleen maar dat fetisjist en fetisjisme langzamerhand - vooral in samenstellingen - een figuurlijke betekenis aan het ontwikkelen zijn (een ontwikkeling die in het verleden al in cijferfetisjisme zichtbaar werd). En waarheidsqueeste is misschien wel een mooi woord, maar vooral ook een gelegenheidssamenstelling. Bovendien wordt de betekenis ervan vanzelf duidelijk uit de som der delen; deze samenstelling is dan ook ‘doorzichtig’ of, zoals dat deftig heet, ‘transparant’.

Onlangs genoteerd
asieljongere	jeugdige, nog nietvolwassen asielzoeker
competentiebeloning	extra beloning voor werknemers met gebleken extra kwaliteiten (in het onderwijs)
cyberfraude	fraude via internet
goederenpad	doorgaande spoorverbinding voor goederenvervoer
macrovirus	aan een document gekoppeld computervirus dat automatisch bepaalde acties uitvoert zodra het document wordt geopend
monomedia	benaming voor informatieverspreiding via een enkel medium (zoals beeld of geluid), in tegenstelling tot multimedia
netdokter	arts die via zijn website geconsulteerd kan worden (ook wel: internetdokter)
plaagprogramma	ongewild geïmporteerd programma dat het functioneren van het besturingssysteem of de gewone toepassingen van de computer stoort
verwinkeling	het verkrijgen van de functie van winkelwijk of -straat
wisselgevecht	onderdeel van het vrij worsteten waarbij twee worstelaars samen een team vormen en om beurten strijden met een van de worstelaars van een ander team

Sambacrisis

Nieuwe woorden in het Nederlands zijn veelal samenstellingen. De meeste zijn - net als waarheidsqueeste - doorzichtig (bergings-werkzaamheden, luchtvrachtdocumentatie, uraniumbesmetting) en worden daarom niet snel als zelfstandige ingang in een woordenboek opgenomen. Alleen nieuwe ondoorzichtige samenstellingen valt die eer soms te beurt. Een voorbeeld is sambacrisis.

In 1995 hadden we een ‘pesocrisis’, in 1998 kwam daar een ‘roebelcrisis’ overheen. Toen begin 1999 Brazilië in een financiële crisis raakte, lag het voor de hand die crisis naar de nationale munteenheid te noemen. Immers, vul voor peso of roebel een willekeurige andere munteenheid in en u hebt een nieuwe, volstrekt doorzichtige samenstelling: dollarcrisis, eurocrisis of - in het geval van Brazilië - reaalcrisis. Er was ook nog een alternatief. Naar analogie van Aziëcrisis had de Braziliaanse financiële crisis ook ‘Braziliëcrisis’ kunnen heten. Toch werd het sambacrisis. Vanwaar die naam?

Er blijkt in het Nederlands een aantal samenstellingen met samba te bestaan waarin dat woord niet specifiek verwijst naar de Zuid-Amerikaanse dans, maar naar iets anders. Sambavoetbal bijvoorbeeld wordt gebruikt voor de elegante, een tikje onberekenbare maar altijd gepassioneerde Braziliaanse manier van voetballen. Bij sambacommunisme denken we niet aan een grauwe gelijkheidsdoctrine, maar veeleer aan het sexy streven naar de heilstaat. Samba is blijkbaar geïsoleerd uit zulke samenstellingen en is inmiddels een symbool voor alles wat typisch Braziliaans (en onberekenbaar, sexy, enz.) is. Dus ook voor een Braziliaanse geldcrisis?

Bij sambacommunisme denken we niet aan een grauwe gelijkheidsdoctrine, maar veeleer aan het sexy streven naar de heilstaat.

Veelpleger

Een andere grote groep neologis-

[p. 231]

men zijn de (samenstellende) afleidingen. Dat zijn woorden die met een achtervoegsel (bijvoorbeeld -er, -ing of -erig) of voorvoegsel (on-, a-) zijn gemaakt op basis van een bestaand woord of een bestaande woordgroep. Voorbeelden zijn bitcherig (bitch + -erig), alleskunner (alles kunnen + -er) en adogmatisch (a- + dogmatisch). Vaak spreekt de betekenis vanzelf en vanuit lexicografisch oogpunt zijn ze dan ook alleen maar interessant als er over de betekenis nog iets te raden overgebleven is. Een recent voorbeeld daarvan is veelpleger. In principe kan daarmee ‘iemand die veel (bedrog, overspel, telefoontjes) pleegt’ worden bedoeld, maar in feite wordt er alleen een soort van kleine crimineel mee bedoeld, namelijk iemand die veel kleine vermogens- of geweldsdelicten pleegt. Het woord dook dit jaar voor het eerst een aantal malen in algemene media op, en als het de komende jaren nog vaker wordt gebruikt en ingeburgerd raakt, zal het ooit ook nog eens in het woordenboek opgenomen worden.

Schrijversblok

Zo zijn er in een paar maanden heel wat afleidingen en samenstellingen bij gekomen die ooit weer mee zullen dingen naar een plaatsje in het woordenboek. Maar ook al oudere woorden, die het woordenboek in het verleden niet hebben gehaald, gaan voor een nieuwe editie in de herkansing en gelden vanuit het woordenboekperspectief als ‘neologisme’: lage-kans-geneeskunde, levenswinst, opvolgmelk, schrijversblok. Dat laatste woord is een vertaling van writer's block, dat al wél in het woordenboek staat. Dat zie je wel vaker bij leenwoorden (de derde en laatste grote groep neologismen): eerst verschijnt er een leenwoord in onze taal, daarna een vertaling of een Nederlands substituut, dat na verloop van tijd het leenwoord vaak helemaal vervangt. Zo blijft de taal in beweging - op de voet gevolgd door het woordenboek.