Onze Taal. Jaargang 68

De voorlopers van snars en sikkepit

Soms is een enkele ontkenning niet genoeg. Dan voegen we er snars, moer, barst, sikkepit of greintje aan toe: ‘Hij heeft er geen greintje ontzag voor.’ Onze voorouders hadden de beschikking over veel meer van zulke versterkende elementen.
A.G.J. Buesink - Lunteren

Er zijn zo van die momenten (bijvoorbeeld tijdens een hoogoplopende discussie) dat een ontkenning wat meer nadruk nodig heeft. De Franse samengestelde ontkenning ne... pas heeft daar zijn ontstaan aan te danken. Die betekende ooit ‘niet... een stap’. Maar ook in onze taal kennen we heel wat mogelijkheden om er bij een ontkenning nog een schepje bovenop te doen. ‘Hij is geen knip voor de neus waard.’ ‘Hij snapt er geen barst (geen moer, geen snars) van.’ ‘Hij heeft er geen greintje ontzag voor.’ ‘Ik weet er geen lor (geen laars) van.’ ‘Ik geef er geen cent voor.’ Onze voorouders hadden veel meer van zulke versterkende elementen, zoals enigszins mag blijken uit voorbeelden die ik bijeengesprokkeld heb uit onze middeleeuwse literatuur.

Niet één peer

In Middelnederlandse werken komt de uitdrukking niet een twint (of twinc ‘oogwenk’) in de betekenis ‘hoegenaamd niet(s)’ of ‘helemaal niet(s)’ zeer vaak voor. ‘Mi en wonder niet een twint’ (uit Tprieel van Troyen), ‘en mach zy winnen niet een twinck’ en ‘dit wijff en schaemt hare niet een twinck’ (beide uit Der Minnen Loep). Ook vrijwel alle andere zelfstandige naamwoorden waarmee ontkenningen worden versterkt, duiden een voorwerp van geringe waarde of omvang aan. ‘In (= ic en) prise mijn lijf niet twee peren’ (Karel ende Elegast). Eén peer is nog minder waard: ‘Hine mochtu niet .1. pere deren’ (Renout van Montelbaen). Ook de sleen ‘(wilde) pruim’ is niet veel waard: ‘Want en es batseleer (= jonge edelman) engeen, hine si daer die wert es twee sleen’ (Ferguut). In hetzelfde verband komen woorden als hoy (‘hooispriet’), spier (‘grasspriet’), caf, gras, bies, boon en gers (‘grasspriet’) voor, bijvoorbeeld in ‘Inne ontsie u niet. 1. bies’ (Renout van Montelbaen) en ‘Ic en gave niet om Lanseloets minne een gers dat uut ter erden gaet’ (Lanseloet van Denemarken). Ook het woord canele, dat ‘rietje’ of ‘pijpje kaneel’ betekent, komt voor: ‘In gaver niet omme een canele’ (Ferguut). En: ‘Om u quade woorden ick niet veel en gheeff, ay lieve neef, nau schier twee boonen’ (het spel Van d'een en d'ander).

Een haartje

Het woord bast (‘schil, dop’) wordt ook vaak gebruikt om een ontkenning aan te zetten: ‘Dat ghi leest ende vast, dat en helpt u niet een bast’ (Beatrijs). Onze uitdrukking dat is geen cent waard kunnen we vergelijken met een aantal Middelnederlandse uitdrukkingen waarin ook munten van geringe waarde voorkomen. ‘Hine gaver niet omme ene maelge’ (Moriaen). Een maelge of malie is een ringetje (‘maliënkolder’), maar ook de naam van een munt. In het Spel van de V Vroede ende van de V Dwaeze Maegden komt voor: ‘Ons dinghen en dooghen al niet eenen bodt.’ De naam van dit muntje vinden we nog terug in onze uitdrukking botje bij botje leggen. Een soortgelijke uitdrukking vinden we in Tprieel van Troyen: ‘En es man negheen die leeft die een pennewerde eren in heeft.’ Pennewerde (eigenlijk pennincwert) betekent ‘de waarde van een penning’. Een mite, een kleine koperen munt, was nog minder waard dan een penning: ‘Ic en gaver niet omme ene mite’ (Buskenblazer).

In een van de fabels van Esopet komt voor: ‘Dune best niet ere blasen (= een blaasje) wert.’ En een ei was blijkbaar ook niet al te veel waard: ‘V vroetscap en es niet weer een ey.’ Haar, ten slotte, was in het Middelnederlands ook een veelgebruikt versterkingsmiddel: ‘Ghi en weet van stelen niet een haer’ (Karel ende Elegast). Het is een van de weinige woorden die wij nu nog in ongeveer dezelfde betekenis gebruiken, zij het slechts in bepaalde uitdrukkingen: het scheelde maar een haartje, hij is geen haar beter.