Onze Taal. Jaargang 68

[p. 204]

Het woordenboek van de poëzie
Onk
Guus Middag

Wonderlijk woord: weesrijm. Het is de term, uit de verskunde, voor het verschijnsel van de ene niet-rijmende regel in een verder wél rijmend gedicht. Met rijm heeft weesrijm dus juist niets te maken - en trouwens ook niets met wezen. Een wees is een kind dat zijn vader en moeder heeft verloren, terwijl een weesrijm altijd al alleen is geweest. Als het al iets mist, dan niet zozeer zijn denkbeeldige vader en moeder, maar eerder zijn tweelingbroer of -zus, met wie het een rijmpaar had moeten vormen.

Geen wees en geen rijm dus. En verder bestaat het woord weesrijm ook nog eens uit twee begrippen die elkaar voor mijn gevoel uitsluiten. Het wezen van rijm is samenvallen, paarvorming, terwijl een wees nu juist bij uitstek met eenzaamheid en scheiding verbonden is. Weesrijm is in feite een onmogelijk woord, zoiets als, zeg, eenpersoonsgesprek, solohuwelijk of eenmanstandem. Er ontbreekt iets aan het woord, het is niet compleet en het stemt droevig, zoals bijvoorbeeld de aanblik van een enkele aangespoelde schoen op het strand droevig stemmen kan. Willem Jan Otten spreekt ergens in een strandgedicht over de vondst van een ‘niet te troosten linker-adidas’. We kunnen er wel van uitgaan dat hier niet de aangespoelde schoen ontroostbaar was; vermoedelijk raakte de dichter zelf ontroerd bij het zien van deze ene helft van een paar, voor altijd uit het zicht van zijn wederhelft.

Hoe noemen we een schoen die vroeger tot een paar heeft behoord en nu alleen is overgebleven? Een weesschoen? Een rest-adidas? Hoe heet een losse sok (handschoen, oorbel, schaats) die ooit zoals alle sokken (handschoenen, oorbellen, schaatsen) tot een onafscheidelijk duo heeft behoord, maar nu in zijn eentje wordt aangetroffen?

Eenbladboom

In het volgende gedicht, van de Nieuw-Zeelandse dichteres Laura Ranger, gaat het over een bijna kaalgewaaide boom. Ranger spreekt, met een neologisme, van een ‘unileaf tree’, een eenbladboom, waaraan nog één blad is blijven hangen. Het blad wordt vergeleken met een losse sok, eenzaam achtergebleven aan de waslijn. Hoe noem je zo'n sok? Het Engels heeft er een aanduiding voor: an odd sock.

A unileaf tree
has only one leaf,
it is the last leaf
that falls.

It hangs
like an odd sock
flapping
on the washing line.

Odd betekent volgens het woordenboek ‘oneven’ of ‘overblijvend’ of ‘niet behorend tot een reeks’ of ‘ongepaard’ of ‘waarvan de tweede weg is’. De betekenis is duidelijk, maar uit de omslachtige omschrijvingen blijkt al dat het Nederlands niet een echt goed en even kort equivalent bezit. Je zou er vrede mee kunnen hebben dat het Engels hier onvertaalbaar is en ons wijst op een zogeheten gat in onze taal, maar niet als je je, zoals Gerrie Bruil en ik in 1997, nu net hebt voorgenomen de poëzie van Laura Ranger in het Nederlands te vertalen. Hoe deze achtergelaten sok in het Nederlands te noemen? Een weessok? Een losse sok? Een halve sok? Een eenlingsok? Een enkelsok?

In sommige dialecten blijkt wel in deze leemte te zijn voorzien. Het Gronings kent het woord ainspaanjer voor de ene overgebleven sok of handschoen of klomp (en ook wel, schertsend, voor een vrijgezel). De eerste en oorspronkelijke betekenis is zoiets als ‘eenspanner’, dat is een paard dat in het ainspan (het eenspan, het lamoen geschikt voor één paard) loopt - ter onderscheiding van twee-, drie-en meerspannen.

In de Achterhoek kent men weduwnaar voor bijvoorbeeld een kop waarvan het bijbehorende schoteltje ontbreekt (en omgekeerd), of voor een rok waarvan het bijbehorende jasje niet meer gedragen wordt (en omgekeerd). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal kent deze betekenis niet, maar het meldt bij het lemma ‘weduwnaar’ wel het vergelijkbare geval van de hoop halmen die bij het schovenbinden overblijft en die dan door de boerin en andere vrouwen op het land ‘weduwnaar’ zou worden genoemd, maar door de boer en de knechten ‘weduwe’.

Hing er hier dus een eenspanner aan de lijn? Of een weduwesok? Een weduwnaar? Zo'n vertaling zou vermoedelijk de nodige misverstanden oproepen en ook wel erg veel aandacht vestigen op een regel die in het Engelse origineel heel gewoon is. Wij besloten vooralsnog de voorkeur te geven aan een neutrale vertaling, zoiets als ‘een losse sok’ of ‘een enkele sok’, maar dan voorzien van de bijbetekenis ‘scheiding en verlatenheid’: ‘een eenzame sok’.

Gebroken kopje

De vertaling van Laura Rangers gedichten kwam uit in juni 1997. Een maand later verscheen in Onze Taal de derde aflevering van de serie ‘Gaten in de taal’, met een alfabetische lijst van 23 nuttige vreemde woorden, waaronder onk: ‘Gezegd van deel van incompleet paar: “een onke sok.”’ Het woord werd ingezonden door dialectologe Jo Daan, die het van haar moeder, geboren en getogen aan de Zaan, kende, zoals ze in een toelichting schreef. ‘Als van een kopen-schotel het kopje gebroken was, bleef het schoteltje over en dat was dan een “onk” schoteltje, dat je kon gebruiken om een plant op te zetten of onder iets dat nat was te zetten, enzovoort.’ Een onke sok: dat is precies wat Laura Ranger voor ogen gehad moet hebben toen zij dat ene blad nog aan de

[p. 205]

eenbladboom zag hangen. Mooi woord ook: onk. Maar helaas geen Standaardnederlands. Het WNT vermeldt het niet, en Van Dale alleen onder de toevoegingen ‘gewestelijk’ en ‘jongenstaal’.

Noteren wij dus voorlopig in het woordenboek van de poëzie: ‘[gat in de taal], semantisch veld, in het Engels bezet door het woord odd (als in an odd sock), in het Gronings door ainspaanjer, in het Achterhoeks door weduwnaar en in het Zaans door onk: de overgebleven helft van een paar zijnde, gezegd van bijvoorbeeld linker- (of rechter) sokken die hun rechter- (of linker)sokgenoot zijn kwijtgeraakt, en nu in hun eentje aan een waslijn hangen, zonder dat iemand nog naar hen omziet; lastig vertaalbaar, maar door de nood gedwongen in het Nederlands weleens omschreven met “los”, “enkel” of “loos” - of met “eenzaam”.’