Onze Taal. Jaargang 68

‘De Britten hebben gepersconfereerd’
De vorming van nieuwe werkwoorden

Hinten, faxen, scheidsrechteren - met het grootste gemak maken we van zelfstandige naamwoorden nieuwe werkwoorden. Waarom doen we dat? En raken al deze nieuwvormingen ook even soepel ingeburgerd?

Marcel Lemmens

Zoals gewoonlijk staat Erwin Kroll volop met de armen zwaaiend voor de kaart van Nederland. Hij geeft de weersvoorspelling voor de volgende dag en spreekt met meeslepend enthousiasme over vorst, sneeuw en wind. Maar plotseling hapert de woordenstroom even en moet hij zichzelf corrigeren: ‘Dat geheel wordt gemotord, dat is geen goed Nederlands woord, maar de motor achter dit geheel is een hogedrukgebied dat...’ Een mooie verspreking.

Flexibiliteit

We kunnen in het Nederlands bijna naar believen nieuwe woorden vormen. Dit kunnen nieuwe samenstellingen zijn (flexwet, ramptoerisme), of afleidingen met achtervoegsels als -heid en -(er)ing (interessantheid, mondialisering). Een andere productieve methode is een zelfstandig naamwoord veranderen in een werkwoord. Een voorbeeld van deze flexibiliteit van onze taal is Erwin Krolls gemotord.

Zoals ook Kroll zelf al suggereerde, is dit overgankelijke werkwoord motoren ‘de motor achter iets zijn’ (nog) geen geaccepteerd Nederlands. Maar werkwoorden als computeren, doelpunten, faxen, hinten, koppen (boven een krantenartikel), scheidsrechteren,

[p. 197]

vetoën en vutten zijn dat wel. Al deze woorden zijn betrekkelijk nieuw; ze komen niet voor in de grote Van Dale van 1976. Alleen doelpunten wordt daarin vermeld, bij de tweede betekenis van het zelfstandig naamwoord doelpunt: ‘(sport) punt dat men bij balspelen behaalt, door de bal door het doel te brengen (vand. ook een niet fraai ww. doelpunten)’. Hier wordt weliswaar erkend dat doelpunten bestaat, maar het wordt min of meer afgekeurd.

In de twaalfde editie van de grote Van Dale (1992) zijn alle werkwoorden die hierboven genoemd zijn, wél opgenomen. Ook het nieuwe Groene Boekje (1995) geeft ze bijna allemaal; alleen vetoën staat er niet in.

Vernederlandsing

Het lijkt er dus op dat die nieuwe werkwoorden inmiddels geaccepteerd zijn in onze taal. Een woord als faxen is een voorbeeld van een volledig vernederlandst werkwoord, dat is aangepast aan de Nederlandse grammatica. De verschillende werkwoordsvormen worden alle ook werkelijk gebruikt (‘Ik fax het wel even’, ‘Hij heeft het je gisteren gefaxt’).

Ook de andere hiervoor genoemde werkwoorden kunnen in allerlei vormen worden gebruikt. Maar in de praktijk, in spontaan, dagelijks taalgebruik, komen ze (nog) niet erg vaak voor. Zo wordt vutten volgens Van Dale hoofdzakelijk gebruikt in de onvervoegde vorm (dus als heel werkwoord) en soms in de vervoegde vorm in de tegenwoordige tijd, en lijkt koppen vooral voor te komen in de derde persoon enkelvoud (‘“Pijnlijke Kamervragen en kritiek”, kopte NRC Handelsblad’). Andere vormen raken niet of heel moeilijk ingeburgerd. Pas wanneer een bepaald woord of een bepaalde vorm frequent gebruikt wordt, hebben taalgebruikers minder twijfel over het gebruik ervan, zoals het geval is bij faxen.

Ontschengen

Intussen gaat het procédé van het maken van nieuwe werkwoorden voortdurend door. Neem internetten, e-mailen en montignaccen, en de werkwoorden in de volgende voorbeelden van de laatste jaren:

1 Schiphol ‘schengt’ en ‘ontschengt’ passagiers [...] General-manager Terminal A. Rutten tracht het uit te leggen: ‘Kijk, je hebt zogenaamde Schengenpassagiers en je hebt niet-Schengenpassagiers. Maar daarnaast heb je ook niet-Schengenpassagiers die wél uit een land van de Europese Unie komen. Die groep hoeft niet langs de douane, maar moet wel nog langs de marechaussee. Dan heb je ook nog vliegtuigpassagiers die op Schiphol van niet-Schengen veranderen in wél-Schengen. Of omgekeerd. Zij worden hier, zoals wij het noemen, geschengd of ontschengd. [...] (de Volkskrant)
2 De samenleving telefoniseert. Mensen willen cocoonen en telewerken, komen hun huis niet meer uit.
(Susan Boyle van PTT Telecom, aangehaald in de Volkskrant)
3 De Britten hebben gepersconfereerd.
(Govert van Brakel op Radio 1)
Niet alken van zelfstandige naamwoorden kunnen werkwoorden worden gemaakt, maar ook van eigennamen, zoals Schengen. Internetten en montignaccen behoren tot dezelfde categorie.
4 ... een van de journalisten werd gecontact door... (Ad Horvers in ‘2 Vandaag’)

In 1 zien we twee nieuwe werkwoorden (schengen en ontschengen). Niet alleen van zelfstandige naamwoorden kunnen werkwoorden worden gemaakt, maar ook van eigennamen, zoals Schengen. Internetten en montignaccen behoren tot dezelfde categorie. Het is opvallend dat er in 1 verschillende vormen van (ont)schengen worden gegeven: de tegenwoordige tijd (schengt/ontschengt) en het voltooid deelwoord (geschengd/ontschengd). Voor de Schipholmedewerkers zijn het blijkbaar direct volwaardige werkwoorden geworden. Voorbeeld 2 komt uit een artikel over callcenters, geavanceerde, gecomputeriseerde helpdesks en telefooncentrales bij bedrijven als Novell en Vrij Uit. Susan Boyle van PTT Telecom wil met telefoniseren uitdrukken dat steeds meer mensen afhankelijk zijn van de telefoon. Persconfereren in 3 is een nieuw werkwoord dat gevormd is naar analogie van het reeds bestaande confereren. Bij onze zuiderburen bestaat al contacteren in de betekenis ‘contact opnemen met’, maar contacten in 4 is nieuw voor het Nederlandse-taalgebied. Waarschijnlijk is het, net als faxen en hinten, direct uit het Engels overgenomen.

Efficiënt

Waarom gaan taalgebruikers eigenlijk over tot het maken van zulke nieuwe werkwoorden? Het antwoord is simpel: uit efficiency-overwegingen. Alle werkwoorden die hierboven genoemd zijn, kunnen ook worden weergegeven door een combinatie van (in ieder geval) een werkwoord en een zelfstandig naamwoord: ‘met de computer werken’, ‘een doelpunt maken’, ‘per fax verzenden/een fax sturen’, ‘een hint geven’, ‘als (kranten) kop hebben’, ‘als scheidsrechter optreden’, ‘een veto uitspreken over’, ‘in de VUT gaan/zitten’, ‘in een Schengenpassagier veranderen’, ‘afhankelijk zijn van de telefoon’, ‘een persconferentie beleggen’ en ‘contact opnemen met’. Deze uitdrukkingen zijn allemaal langer dan de nieuwe woorden. Met de kortere werkwoorden kan een bepaalde boodschap zonder onduidelijkheid over de betekenis op efficiënte wijze worden doorgegeven. Wie vaak ‘tekstverwerkt’ of ‘weepeet’ (weer twee nieuwe werkwoorden), weet dat er een mogelijkheid is om met macro's te werken. Dat zijn verkorte vormen voor telkens terugkerende langere of moeilijke constructies. Het gebruik van macro's vergemakkelijkt en versnelt het tekstverwerken. Zo moet het maken van de nieuwe werkwoorden ook gezien worden: als een manier om communicatie te vereenvoudigen, om efficiënter met onze taal om te gaan.