Onze Taal. Jaargang 68

[p. 194]

‘Je moet hier ook nog wat presteren’
De succesformule van ‘10 voor taal’
Jan Erik Grezel

In juni is de tiende jaargang van het tv-spel ‘10 voor taal’ begonnen. Eén keer per week kunt u zich weer meten met bekende Nederlanders en Vlamingen, op onder meer de onderdelen ‘cryptokronkels’ en ‘woordenwisselingen’. Waaraan dankt deze taalquiz zijn populariteit? Een kijkje bij de opnamen.

‘Ik ben blind’, roept comedy-acteur Marnix Kappers wanhopig. Onder druk van de wegtikkende seconden ziet hij geen fout in ‘Na de zoveelste coupe lieten de machtsbeluste korporaals elkaar door hun adjudanten arresteren.’ ‘O, wat erg!’, kermt hij als presentator Marcel Vanthilt hem wijst op het verschil tussen coup en coupe. Kappers dreigt de risee van de dag te worden. Bij de volgende beurt wijst hij stationschef aan als verkeerd gespeld: ‘Dat moet toch met dubbel s?’, klinkt het verontwaardigd. Maar hij zal zich later revancheren.

Het Nederlandse team wint overtuigend van de Belgische komedianten, onder aanvoering van de vleesgeworden Vlaamse gevatheid Urbanus. Die gooit al snel de handdoek in de ring als hij over de fout in comissie heen leest: ‘Ach, wat kan mij dat ook skelen.’

Educatief en speels

Toch hebben de Vlamingen de reputatie meestal te winnen. ‘In het begin, toen Robert Long het programma presenteerde, wonnen ze misschien wel vaker. Maar de laatste jaren gaat het gelijk op’, zegt uitvoerend producent Irene van den Hoeven. Zij stelt met Pauline Janssen de inhoud van het programma samen. De kracht van ‘10 voor taal’ is volgens Van den Hoeven vooral de combinatie: het is educatief en speels tegelijk. ‘Bovendien ligt “taal” voor iedereen dichtbij. Mensen hebben dagelijks met bijvoorbeeld de nieuwe spelling en moeilijke woorden te maken. Voor en na de opnamen wordt er heel wat afgepraat over taalprobleempjes. Daar komt het wedstrijdelement bij. Het is toch uniek dat mensen uit verschillende landen de strijd met elkaar kunnen aanbinden in één taal.’ Het blijkt een succesformule. De kijkcijfers zijn goed, de waardering zit boven de 7. ‘En dat is hoog’, zegt Van den Hoeven. Inmiddels zijn er boekjes en cd-roms met opgaven van ‘10 voor taal’ te koop. Volgens Gooise geruchten hebben de geestelijke vaders, Jan Meulendijks en Bart Schuil, met het spel een aardig kapitaal verdiend.

Veel concurrentie is er niet, hoewel het aantal taalspelletjes de laatste jaren fors is toegenomen. ‘Je hebt nu “Mijnheer Van Dale Wacht Op Antwoord”, op Net 5. Maar zolang dat op een andere avond zit, maakt het voor ons niet uit.’

Het programma ‘10 voor taal’

In de tv-quiz ‘10 voor taal’ strijden een Vlaams en een Nederlands team van min of meer bekende mensen tegen elkaar. De taalquiz (een John de Mol-productie in samenwerking met de KRO en de VRT) bestaat uit vaste onderdelen: de betekenis van moeilijke woorden raden, fouten in zinnen lokaliseren, cryptische taalpuzzels oplossen, spelling beoordelen, zo veel mogelijk samenstellingen maken met één gegeven woord, en ineen halve minuut van een reeks van twaalf woorden een goede zin maken. Wat maakt u binnen dertig seconden van: jongens, schatten, dot, zij, stranden, veel, vinden, op, verloren, kaarten, hopen, van? Zijn cocosnoot, kasjmier, ellenboog en belletrie goed gespeld? En gannef, is dat ‘vrijgezel’, ‘dief’ of ‘viezerik?
‘10 voor taal’, vanaf 8 juni elke dinsdag (vanaf 2 september elke donderdag) om 21.35 uur op Nederland 1 bij de KRO; elke maandag om 21.25 uur op TV2 bij de VRT (België).
Speel nu zelf 10 voor taal, een serie van vier spelletjesboeken, verschenen bij Tirion in Baarn, f 18,90 per stuk.
Cd-rom 10 voor taal, ISBN 90 76039 070, f 49,95.

Woordenbrij

De opzet is de laatste jaren nauwelijks veranderd. Bij de verschillende onderdelen gaat het om fouten uit zinnen halen, woordbetekenissen raden, woorden of zinnen maken en cryptische omschrijvingen ontrafelen. En natuurlijk doodgewoon spelling. De meeste hilariteit oogst het ‘zinspelen’. De deelnemers krijgen twaalf woorden in willekeurige volgorde en moeten daar een goede Nederlandse zin van maken: trekken jonge kleren bij die aanpassen hun moderne verkoopsters gewaagde ontwerpers. De samenstellers zoeken altijd woorden met meerdere betekenissen. Aantrekken past mooi bij kleren, zou je zeggen, maar de bedoelde zin luidt: ‘Moderne ontwerpers trekken

[p. 195]

jonge verkoopsters aan die passen bij hun gewaagde kleren.’ Marcel Vanthilt: ‘Laatst stond er in zo'n woordenbrij onder meer kurk, fles, wijn en restaurant. Die was echt moeilijk. Bedoeld werd een restaurant dat op de fles gaat, omdat de wijn er naar kurk smaakt.’

Vroeger zat er ook een onderdeel ‘etymologie’ in het spel: waar komen onze woorden vandaan? Waarom is dat verdwenen? Pauline Janssen: ‘We wilden bij etymologie vooral grappige afleidingen van woorden en zegswijzen hebben. Die categorie raakte na zoveel jaren naar ons idee een beetje uitgeput.’ En worden er met opzet geen grammaticavragen gesteld als ‘Wijs het lijdend voorwerp aan’? ‘Ja, het gaat bij “10 voor taal” niet om pure schoolkennis - behalve misschien bij het onderdeel “spelling”. Maar wie weet, als we een geschikte vorm kunnen bedenken, stoppen we in de toekomst misschien wel wat meer grammatica in het spel.’

Keurslijf

Nu de KRO het programma van de TROS heeft overgenomen, nemen Anita Witzier en Marcel Vanthilt als Nederlands-Vlaams presentatieduo de plaatsen in van Tineke Verburg en Tom Lenaerts. De laatsten legden soms wat erg sterk de nadruk op de Noord-Zuid-competitie. ‘En Tineke omarmde het programma; ik kom misschien wat bitser over’, zegt Anita Witzier.

Het is even wennen om Marcel Vanthilt een taalspel te zien presenteren. Hij was vroeger het gezicht van MTV en heet de eerste veejay (video-jockey) ter wereld te zijn. Tegenwoordig is hij veelvuldig op de Vlaamse tv. ‘Bij KETNET doe ik dagelijks een kennisquiz voor kinderen, “VIA-VIA”, maar dat is meer van het niveau: “Wie was een bekende Amerikaanse film-regisseur, Orson Welles of Orson Nietes?”’

‘Laatst belde iemand omdat ik een taalfout gemaakt zou hebben: “U bent toch die mevrouw van “10 voor taal”?” Nou, daar heb ik lak aan. Ik ga er echt niet anders door spreken.’

Bij het begin van de opname houden de presentatoren een ingestudeerde dialoog over uitdrukkingen met geld. Witzier: ‘Hoe moet dat nou als straks de euro is ingevoerd? Dan kan ik niet meer zeggen: “Een dubbeltje op z'n kant” of “Ik heb geen rooie cent meer”.’ Vanthilt: ‘En: “Ah, nou valt 't frankske” is er dan ook niet meer bij.’

Hebben ze ‘iets’ met taal? Witzier: ‘Niet speciaal. Maar ik ga door het programma wel meer op dingen letten. Laatst viel mijn oog op een stukje in NRC Handelsblad over hen en hun. Vroeger las ik daaroverheen. Ook word ik tegenwoordig beoordeeld op taalgebruik. Laatst zat ik in een radioprogramma; daar belde iemand omdat ik een taalfout gemaakt zou hebben: “U bent toch die mevrouw van “10 voor taal”?” Nou, daar heb ik lak aan. Ik ga er echt niet anders door spreken.’

Marcel Vanthilt en Anita Witzier, de nieuwe presentatoren van ‘10 voor taal’.
Foto: Kippa

‘Het leukste onderdeel vind ik toch de “cryptokronkels”. Ik geniet van die verbeten koppen, en als ze zo'n cryptogram oplossen, zijn ze zo trots als een pauw.’ Vanthilt: ‘Het is als paaseieren zoeken. Je weet dat ze er liggen, maar vind ze maar eens.’

Hij steekt ook wat op van de opgaven: ‘De nieuwe spelling heb ik door “10 voor taal” geleerd. Maar ik sta een beetje tweeslachtig tegenover allerlei normen. Ik beschouw taal als het middel om je vrij uit te drukken: dan moet je mensen niet steeds in een keurslijf dwingen, want dan houden ze op den duur hun mond. Anderzijds stoor ik me aan het meisje die of hun zeggen. En als een coureur - ja, ik bedoel wielrenner, hè - zegt: “De moraal was goed vandaag!”, denk ik: “Man, het is toch geen filosofie.”’

Pieren

Het verschil in Vlaams en Noord-Nederlands taalgebruik komt in ‘10 voor taal’ soms onbedoeld naar voren. De redacteuren (en de deskundigen van onder meer de Taaladviesdienst van het Genootschap Onze Taal, die de opgaven nakijken) hebben dan een specifiek Vlaamse betekenis over het hoofd gezien. Vanthilt: ‘Het gaat er soms heftig aan toe tijdens het spel. Laatst hadden we het woord uitsmijter (bij een discotheek). Dat kenden de Vlamingen niet; wij zeggen “buitenwipper”. En in een woordenbrij kwam pieren voor; dat gebruiken we in Vlaanderen als werkwoord in de betekenis “turen”. Fout, volgens de redactie, maar het is natuurlijk goed. En hoe moet je weten hoe je propedeuse schrijft, als dat in jouw land niet bestaat? En kwark heet bij ons “platte kaas”.’ Ook spreekt de Vlaamse presentator woorden soms net even anders uit en dat kan in het nadeel van de Nederlanders werken. Reünie, gannef, gehandicapt klinken in België anders.

Redactrice Pauline Janssen: ‘Een enkele keer zijn deelnemers verbolgen, omdat ze overtuigd zijn van hun gelijk. Of ze kunnen niet tegen hun verlies. Dat hadden we bij de vorige opname, met een groepje

[p. 196]

sporters.’ Op ‘de set’ wordt overigens heel wat afgelachen. De sfeer is frivool, maar tijdens de opname spelen spanning en zenuwen de deelnemers toch parten. Ook Marnix Kappers. Hij speelt naar eigen zeggen vaak paniekerige vaders en mensen zonder gezag. Tijdens het taalspel is hij écht de klunzige quizkandidaat. Maar na een paar blunders haalt hij zijn gelijk. Bij het ‘zinspelen’ met twaalf gegeven woorden, wordt de paar sloffen afgekeurd. Het moet zijn: het paar sloffen. Kappers protesteert, er volgt een chaotische discussie, de opname wordt stilgelegd en hij krijgt gelijk. De rest van de middag kijkt hij verzaligd en vertelt het overal rond: ‘De paar sloffen, ik dacht aan sigaretten!’

‘Ik heb zelf een keer meegedaan aan een proefopname’, zegt Pauline Janssen, ‘en het blijkt toch veel moeilijker als je daar zit.’ Anita Witzier was zelf ook ooit deelnemer. Hoe bracht zij het eraf? ‘Ik deed het niet slecht, maar ik weet niet meer precies hoe het afliep.’

Mondtape

Het programma wordt opgenomen met publiek. Een buslading belangstellenden nestelt zich vlak voor het begin van de opname op de tribune. De klapregisseur probeert een groepje kwebbelende grijze dames in toom te houden. Ondanks de strenge instructie roept een van hen bij de eerste de beste vraag het antwoord door de studio. ‘Mevrouw, nog één waarschuwing. Ik heb de mondtape al voor u klaarliggen.’ De opname wordt nog een keer onderbroken, omdat de presentatrice vergeet vooraf een voorbeeld te geven. ‘Even plakken en knippen, en thuis ziet u er niets meer van, dames.’ Via advertenties in programmabladen kan men zich aanmelden voor het bijwonen van opnamen. Maar het zit niet altijd vol.

Aan deelnemers is geen gebrek. Slechts een enkeling weigert, zoals schaatser Ben van der Burg. Van den Hoeven: ‘Sommigen zeggen dat ze geen tijd hebben. Waarschijnlijk vinden ze het ook wel eng. Als je bekend bent, moet je toch goed voor de dag komen. Kijk, bij “Hints” of “Waku Waku” gaat het voornamelijk om de lol. Maar je moet hier ook nog wat presteren.’ Is er ooit iemand door de mand gevallen? ‘Ik herinner me een Belgische minister die dramatisch slecht scoorde.’

De meeste kandidaten lijken kind aan huis in de studio's. Ellemijn Veldhuijzen van Zanten speelde lang met Kappers samen in ‘Zonder Ernst’. Of zou ze bekender zijn als panellid van ‘Zo vader zo zoon’? Ze was onlangs ook al kandidaat in ‘Mijnheer Van Dale Wacht Op Antwoord’. De derde Nederlander in het team van Kappers is Frans van Deursen (‘Bed and Breakfast’, ‘Miss Saigon’). Hij windt er geen doekjes om wat zijn motivatie voor deelname is: ‘Als het maar schuift.’ En iedereen wil wel een grote Van Dale winnen.

Van Deursen scoort bij de Nederlanders het hoogst en staat tot zijn eigen verbazing opeens in de finale. Onder het spotlicht houdt hij het hoofd koel. De Nederlanders krijgen de ‘10 voor taal’-trofee plechtig overhandigd. Die moet direct na de opname weer ingeleverd worden. Maar de driedelige Van Dale torsen ze vrolijk mee naar huis. ‘Kan ik m'n oude verpatsen’, zegt Van Deursen. ‘Die heb ik ooit gewonnen bij het Groot Dictee.’