Onze Taal. Jaargang 68

Lezen terwijl de telefoonteller tikt
Tien verschillen tussen lezen van papier en lezen op internet

Leest een elektronisch boek anders dan een papieren versie? Zou u een internetversie van Onze Taal anders lezen dan de papieren uitgave? Er zijn minstens tien verschillen als u inkt voor lichtstippen verruilt om aan uw informatie te komen.

Marcel Uljee - communicatiespecialist, Amersfoort

Het is allang niet meer vanzelfsprekend dat tekst vanaf papier gelezen wordt. Talloze mensen verdiepen zich dagelijks op het wereldwijde computernetwerk internet in letterlijk alle mogelijke vormen van informatie - van de krant tot het huizenaanbod, en van wintersport-aanbiedingen tot complete boeken. Wat betekent die verandering precies voor de lezer? En wat zijn de gevolgen voor het leesproces? De belangrijkste verschillen op een rijtje.

1. Internetlezers hebben een computer nodig

Om teksten op internet te kunnen lezen hebt u een computer nodig. En computers hebben tal van nadelen: ze zijn duur, ze werken met ingewikkelde software, valt de stroom uit dan werken ze niet, en je kunt er moeilijk mee in bad gaan liggen. Maar een computer biedt ook veel voordelen. Wie over een computer met internetverbinding beschikt, heeft miljoenen informatiebronnen tot zijn beschikking (en heeft geen boeken meer nodig, wilde ik bijna zeggen).

2. Internetteksten kunnen aan elkaar gekoppeld worden

Misschien hebt u zelf een internetabonnement. In dat geval kunt u met uw computer via de telefoonlijn een bezoek brengen aan internet. U zult dan vast ook een kijkje hebben genomen op de weblocatie van Onze Taal (via het adres www.onzetaal.nl). Daar vindt u onder andere een pagina met zogeheten ‘koppelingen’ naar andere weblocaties. Als u met uw muis op zo'n koppeling klikt, verschijnt de desbetreffende weblocatie op uw beeldscherm.

Dankzij deze koppelingen (in het Engels ‘hyperlinks’ genoemd) vinden lezers snel de informatie die ze zoeken en kunnen ze gemakkelijk informatie overslaan die ze niet interessant vinden. Koppelingen zijn eigenlijk hetzelfde als voetnoten die verwijzen naar een andere tekst. Het grote verschil is dat u op internet niet naar de boekenkast of bibliotheek hoeft om die andere tekst te raadplegen: hij verschijnt na aanklikken meteen op uw beeldscherm.

3. Internetlezers bepalen zelf hoe een tekst eruitziet

Op internet ziet een tekst er bij iedereen weer net iets anders uit. De een heeft een Windows-computer, de ander een Apple, de een heeft een klein beeldscherm, de ander een groot, enzovoort. Bovendien hebben lezers zelf invloed op hoe een tekst eruit komt te zien op hun scherm. Zo kunnen slechtzienden er zelf voor zorgen dat een tekst in grote, leesbare letters wordt weergegeven. Hoewel veel internetontwerpers hun best doen om die invloed van lezers te beperken, is het een unieke eigenschap van internet. Kunt u zich voorstellen dat u het nieuwste boek van Cees Nooteboom bij de boekwinkel bestelt in uw favoriete paarse letter?

[p. 189]

Vooral voor bedrijven zijn internetteksten vaak goedkoper, milieuvriendelijker en toegankelijker dan papieren teksten.

4. Internetlezers bepalen zelf hun leesvolgorde

De meeste boeken en artikelen hebben een vaste leesvolgorde: van lezers wordt verwacht dat ze beginnen bij de eerste bladzijde en eindigen op de laatste. Lezers hoeven zich daar natuurlijk niet aan te houden, maar schrijvers hebben over het algemeen een goede reden voor de indeling die ze hebben gekozen. Zij hopen dat hun tekst dankzij die indeling duidelijker, spannender of overtuigender wordt. Op internet is dat anders: teksten zijn vaak zo geschreven dat lezers worden aangemoedigd zelf te beslissen welke stukken ze lezen en in welke volgorde ze dat doen.

5. Internetlezers moeten meer logische verbanden leggen

Lezers die de lopende tekst verlaten om via een koppeling een andere pagina door te nemen, moeten de hoofdlijn goed in gedachten houden. En doordat lezers zelf alle stukjes tekst bij elkaar kunnen rapen, moeten ze ook zelf bedenken hoe die verschillende stukjes met elkaar in verband staan. Als ze daar de tijd niet voor nemen, kunnen internetteksten al snel een onsamenhangende indruk maken.

Lezers op internet worden bovendien continu afgeleid door alle keuzes die ze kunnen maken. Elke pagina bevat een of meer koppelingen naar andere teksten.

Koppelingen zijn opvallend vormgegeven: ze zijn niet alleen onderstreept, ze hebben ook een afwijkende kleur (meestal blauw). Ze lijken soms te schreeuwen: ‘Klik me aan! Ik ben interessant!’ En: ‘Als je me nu niet aanklikt, weet je me nooit meer terug te vinden!’

6. Internetlezers zien slechts een deel van elke pagina

Veel pagina's op internet zijn te lang voor op het scherm. Lezers zien dan alleen het bovenste deel van een pagina. Om ook het onderste deel van de pagina te kunnen zien, moeten ze met hun muis de pagina over het beeldscherm laten rollen.

Omdat ze op internet zoveel keus hebben, zijn lezers onverbiddelijk: als het eerste deel van een pagina niet interessant lijkt, gaan ze snel op zoek naar een andere tekst. (Daarom bouwen slimme schrijvers hun internetteksten op zoals ze dat met krantenartikelen zouden doen: de belangrijkste informatie staat boven in de pagina, de details staan onderin. Goede internetteksten beginnen met de conclusie.)

7. Lezen van beeldscherm is vermoeiend

Lezen van een beeldscherm is minder plezierig dan van papier. Je moet achter je bureau blijven zitten en als je het te lang doet, loop je kans op een muisarm en krijg je last van vierkante ogen. Volgens Amerikaans onderzoek lezen mensen 25 procent langzamer van een beeldscherm dan van papier. Vandaar dat lezers het op prijs stellen als elektronische teksten een hoge dichtheid aan informatie hebben. Goede internetteksten bevatten dan ook korte zinnen, zonder franje.

8. Internetlezers zijn haastig

Op internet zijn lezers zich ervan bewust dat ze ‘on line’ zijn. Sommige bofkonten mogen surfen in de baas z'n tijd, maar voor de meeste lezers tikt de telefoonteller: elke minuut op internet wordt bijgeschreven op de telefoonrekening. Hoewel het om kleine bedragen gaat, hebben veel mensen de neiging om haastig te lezen. Voordat ze aan een tekst beginnen, laten ze de pagina eerst met hun muis over het beeldscherm rollen. Aan de hand van tussenkopjes en enkele losse zinnen proberen ze snel te beoordelen of de tekst hun aandacht waard is.

9. Internetconventies zijn nog in ontwikkeling

Voor boeken bestaan duidelijke conventies: een inhoudsopgave aan het begin, een aantal hoofdstukken in het midden en tot slot eventueel een trefwoordenregister. Op internet zijn er nog geen conventies die zo sterk zijn ingeburgerd. Op elke weblocatie moeten lezers daarom even de tijd nemen om te wennen aan de manier waarop ze door de informatie kunnen bladeren. Waar sommige lezers nooit aan zullen wennen: dat ze aan een internettekst niet kunnen zien hoe ‘dik’ hij is.

10. Internetteksten kun je niet voelen en ruiken

Dat is misschien wel het belangrijkste verschil: teksten op internet kun je niet beetpakken. De reden waarom zoveel mensen gruwen bij de gedachte aan elektronische teksten is dat je die niet in een boekwinkel kunt doorbladeren, bijvoorbeeld om de geur van verse inkt op te snuiven. Toch kunnen veel lezers niet om elektronische teksten heen. Vooral voor bedrijven zijn internetteksten vaak goedkoper, milieuvriendelijker en toegankelijker dan papieren teksten. Bovendien zijn ze ongevoelig voor koffievlekken en ezelsoren.