Onze Taal. Jaargang 68

[p. 183]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Gedood/omgekomen

? Op radio en tv kun je tegenwoordig om de haverklap zinnen horen als ‘Bij de overstromingen zijn drie mensen gedood.’ Ik heb geleerd dat gedood hier onjuist is en vervangen moet worden door omgekomen. Geldt dit niet meer?

! Volgens Van Dale (1995) en Verschueren (1996) wel. Deze woordenboeken vermelden bij gedood worden dat deze combinatie in de betekenis ‘omkomen’ (bijvoorbeeld bij een ongeval) een anglicisme is (to be killed). In de handwoorden-boeken komt gedood worden in deze betekenis niet voor. Verscheidene taaladviesboeken raden aan het niet te gebruiken. De reden hiervoor is dat doden een handeling van een persoon veronderstelt; we zouden het alleen letterlijk gebruiken in de betekenis ‘vermoorden’ en figuurlijk in bijvoorbeeld de tijd doden. Uit deze redenering volgt dat een krantenkop als ‘Motorrijder gedood’ in het Nederlands betekent dat er een motorrijder vermoord is, terwijl er bedoeld is dat er iemand is omgekomen bij een ongeval.

Uit verschillende bijdragen in Onze Taal (de eerste verscheen in 1935, de andere geregeld in de decennia daarna) blijkt dat het gebruik van gedood worden in de betekenis van ‘omkomen’ een ‘hardnekkige fout’ is. Tegenwoordig komt het inderdaad zo vaak voor dat we ervan uit kunnen gaan dat slechts weinigen ook maar vermoeden dat er iets mee aan de hand zou zijn. Blijkbaar is de gedachte aan personen die iemand om het leven brengen geheel op de achtergrond geraakt.

Daar is wel een verklaring voor. Verscheidene werkwoorden, zoals kwetsen en schokken, hebben een onderwerp dat geen handelende persoon hoeft te zijn, maar ook een oorzaak kan uitdrukken. Uit de krantenkop ‘Premier geschokt’ kun je dan ook niet noodzakelijk afleiden dat een persoon de premier geschokt heeft; het kan ook een gebeurtenis geweest zijn. Het lijkt erop dat doden op dit punt vergelijkbaar is. De kop ‘Twee koeien gedood bij blikseminslag’ benadrukt dan dat de bliksem de oorzaak was van de dood van de koeien.

Kortom: er bestaat wat ons betreft geen bezwaar tegen een zin als ‘Bij de overstromingen zijn drie mensen gedood.’ Wie deze constructie gebruikt, loopt een klein risico de kritiek te krijgen dat hij een anglicisme (of germanisme: getötet werden) gebruikt, maar wij vinden dat daar voldoende tegen in te brengen is.

Zijn/hun

? In de NRC las ik de volgende zin: ‘Het echtpaar wilde een kind, omdat begin 1996 zijn enige kind was overleden.’ Ik vind dat zijn zo vreemd klinken. Is hun hier niet beter?

! Ja. Hoewel het echtpaar enkelvoud is, mogen we het meervoudige bezittelijke voornaamwoord hun hier gebruiken. De gedachte aan de twee personen waaruit het echtpaar bestaat, dringt zich zo sterk aan ons op dat het bezittelijk voornaamwoord zijn - dat grammaticaal correct verwijst naar het het-woord echtpaar - hier wringt. ‘Het echtpaar wilde een kind, omdat begin 1996 hun enige kind was overleden’ klinkt veel gewoner. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997) geeft de voorbeeldzin ‘De bevolking kwam in opstand toen hun loon werd gehalveerd.’ Hun verwijst hier, net als in de door u voorgelegde zin, rechtstreeks naar de personen die bedoeld zijn, en niet in eerste instantie naar het echtpaar/de bevolking.

Verwijzing met het enkelvoudige betrekkelijk voornaamwoord dat naar het echtpaar, is trouwens geen probleem. In bijvoorbeeld ‘Daar staat het echtpaar dat zich als eerste heeft aangemeld’ is dat prima; we hebben hier geen behoefte aan nadruk op het feit dat het echtpaar uit twee personen bestaat. ‘Daar staat het echtpaar die zich als eerste hebben aangemeld’ is onjuist. Natuurlijk denken we ook hier uiteindelijk aan twee personen, maar de verwijzing naar die personen is minder rechtstreeks.

Me(e)r(d)erlei

? Ik gebruikte laatst meerderlei in de zin ‘Je commentaar is voor meerderlei uitleg vatbaar.’ Volgens mijn collega is meerderlei niet juist, maar moet het mererlei zijn. Heeft zij gelijk?

! Nee, meerderlei is juist. Deze vorm treffen we aan in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT, deel IX, 1913), De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal (1995) en het woordenboek van Prisma (1997). De andere recente woordenboeken vermelden meerderlei en mererlei niet.

Op het eerste gezicht lijkt mererlei een mogelijke vorm. Deze zou bovendien keurig passen in het rijtje allerlei, velerlei en generlei; in het WNT troffen we zelfs welkerlei en hoevelerlei aan. Dat meerderlei toch de voorkeur verdient, komt doordat er in het Nederlands een algemeen principe werkzaam is dat eist dat we een d invoegen in woorden die anders op -rer zouden eindigen. Daarom voegen we volgens het Morfologisch handboek van het Nederlands (1993) een d in in bijvoorbeeld speurder, Wassenaarder, duurder en somberder. Een uitzondering is het Engelse leenwoord (top)scorer, dat zonder d voorkomt in de naslagwerken. In de spreektaal zal in dit leenwoord die d echter meestal al wel worden ingevoegd; misschien komt het op schrift ook nog weleens zover.

U kunt dus het best meerderlei gebruiken. Het is trouwens wel mogelijk dat iemand u kritiseert omdat u een germanisme zou gebruiken (het Duits kent immers mehrerlei). Meerderlei komt echter op geen enkele germanismenlijst voor. Bovendien is meerdere, dat als letterlijke vertaling van mehrere jarenlang is afgekeurd, nu ook algemeen geaccepteerd.