Onze Taal. Jaargang 68

[p. 180]

Reacties

Niet-dichtheid
H. Heijermans - Amsterdam

Battus heeft het in Onze Taal van mei over de grote ‘niet-dichtheid’ in de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Het aantal verbodsbepalingen (waarin het woord niet voorkomt) in de ANS zou zelfs groter zijn dan dat in het Wetboek van Strafrecht (WvSr). Dat is echter niet zo bijzonder: het woord niet komt in het WvSr nauwelijks voor, omdat er geen verbodsbepalingen in staan. Het bevat alleen delictsomschrijvingen (‘Hij die zus of zo doet, wordt gestraft met...’); verboden (‘Gij zult niet...’) treft men er niet in aan. Er staat dus nergens in het WvSr dat men niet mag moorden - hooguit kan men uit de bedreiging met straf opmaken dat het niet op prijs wordt gesteld.

Migrantentalen in Nederland [1]
Rick Krips - Zwolle

Een uitstekend en doorwrocht artikel, dat van Gaston Dorren over migrantentalen in Nederland en over de mate waarin deze zullen beklijven (Onze Taal mei). Het is alleen jammer dat een ander aspect van migrantentalen niet aan bod komt (tevens een reden om me te ergeren aan de oproep van de Initiatiefgroep Woordenlijst Onnodig Engels, in hetzelfde nummer): de vele buitenlandse invloeden op de eeuwenlange vorming van de taal die we nu als Nederlands aanmerken.

Grammaticaal is de Nederlandse taal vrij consequent van structuur, maar wat te denken van de duizenden woorden en begrippen waarvan we ons allang niet meer afvragen waar ze vandaan komen? Uit het Arabisch, het Saksisch, Spaans, Duits, Indisch en Jiddisch? Ook het Turks zal wellicht grote invloed hebben op de ontwikkeling van onze taal. En dat is maar goed ook.

Migrantentalen in Nederland [2]
Ir. Steven H. Stenfert - Willemstad, Curaçao

Naar mijn mening verstrekt Gaston Dorren in zijn artikel ‘Migrantentalen in Nederland’ wat Curaçao en Bonaire betreft (Aruba wil ik er, om geopolitieke redenen, liever buiten laten) onjuiste gegevens, waardoor hij onjuiste conclusies trekt.

Op pagina 124 schrijft Dorren: ‘Misschien is het hele viergeneratiemodel op de Caribische Nederlanders slechts gebrekkig toepasbaar, omdat de meesten van hen bij aankomst [in Nederland] al vloeiend Nederlands spraken, een vaardigheid die normaliter pas de tweede generatie verwerft.’ Dit zou, teneinde de correcte situatie weer te geven, moeten luiden: ‘... omdat de meesten van hen bij aankomst hooguit redelijk Nederlands spraken en deze taal niet meer dan slechts enigermate beheersten...’, waardoor het begin en het vervolg van de zin in de huidige vorm niet meer van toepassing kunnen zijn.

Het kader op dezelfde pagina zaait in de allereerste regel al onzekerheid met de vermelding ‘naar eigen zeggen’. Er volgen dan voor Curaçaoënaars (en Arubanen) volstrekt ongeloofwaardige getallen. Zo zou (slechts) 91% van de allochtone kinderen op basisscholen in vijf Noord-Brabantse steden ‘de taal van de eigen etnische groep verstaan’. Zelfs al zouden de hier bedoelde kinderen allen in Nederland geboren zijn, dan nog zal dit percentage in werkelijkheid hoger liggen. Dit geldt ook voor de percentages kinderen die de taal van de eigen etnische groep (het Papiamento) beter spreken dan Nederlands (33%), liever spreken dan Nederlands (35%), dan wel deze taal kunnen lezen (32%). De erboven vermelde percentages die gelden voor Turkse, Chinese en Marokkaanse kinderen (ruimschoots het dubbele) lijken ook voor Antillianen beter met de werkelijkheid overeen te stemmen.

Wat hier waarschijnlijk aan de hand is geweest, is een poging van deze Antilliaanse kinderen zich ‘Nederlandser’ voor te doen dan ze in werkelijkheid zijn, hiertoe geïnspireerd door hun ouders. Dit is geen uitzonderlijk gedrag van voormalig gekolonialiseerde groepen (grootouders, die nu in den (voor hen) vreemde verkeren: het (aanvankelijk) verloochenen van het ‘eigene’ ter wille van het verkrijgen van een (verondersteld) betere toekomst voor hun nageslacht.

Naschrift Gaston Dorren

Onder Caribische Nederlanders versta ik Nederlanders van zowel Surinaamse als Antilliaanse afkomst Op veel (niet alle) Antillianen is de formulering van Steven Stenfert van toepassing, voor Surinamers daarentegen klopt de oorspronkelijke beter. Onnauwkeurigheid mijnerzijds dus, al blijft waarschijnlijk het viergeneratiemodel ook voor Antillianen minder toepasbaar. Wat de percentages betreft deze komen uit een onderzoek van de universiteit van Tilburg. Vermoedelijk zijn de percentages lager dan Stenfert verwacht doordat ook kinderen van gemengde ouderparen meetellen. Die kinderen spreken doorgaans het best of zelfs uitsluitend Nederlands. Daarnaast zullen ongetwijfeld sommige respondenten de waarheid geweld hebben aangedaan, bijvoorbeeld om de door Stenfert geopperde reden. Juist vanwege dit methodologische probleem heb ik de woorden ‘naar eigen zeggen’ opgenomen.

Black box
Peter Burger - Leiden

Is zwarte doos een ‘domme vertaalfout’, omdat de black box ontwikkeld is door de Britse luchtvaartpionier Black? Onze Taal-lezer R.N.

[p. 181]

Slijk (‘Taalergernissen’, mei 1999) is niet de enige die er zo over denkt. ‘Waarom deze vertaling van zijn naam?’, aldus een ingezonden brief in de Volkskrant van 7 december 1996. ‘We praten toch ook niet over Margaret Thatcher als Griet Rietdekker of over Jeanne d'Arc als Sjaan van de Boog?’

Het lijkt erop dat beide brievenschrijvers het mis hebben en dat het verhaal over meneer Black een etymologisch broodje aap is. De Engelse woordenboekmaker Nigel Rees heeft er in zijn Bloomsbury Dictionary of Phrase Allusion (1991) dít over te zeggen: de naam wordt gebruikt sinds de Tweede Wereldoorlog, toen hij bij de RAF navigatieapparatuur aanduidde. Later ging de naam over op de flight data recorder, die in werkelijkheid oranje is, zodat hij na een crash beter opvalt. De kleur zwart, denkt Rees, paste echter beter bij een doos vol ‘geheime’ apparatuur.

Maar waar komt nu die imaginaire meneer Black vandaan? Het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat het verhaal zijn oorsprong vindt bij een andere black box: de stroomversterker die ontwikkeld werd door de Amerikaanse ingenieur Harold Steven Black (1898-1983).

Kan het overigens zijn dat het geloof in de heer Black als naamgever van de black box in vliegtuigen in Nederland is versterkt door een gefingeerd interview in Trouw op 2 april 1991, in de trivia-rubriek ‘Het Genootschap’? Op 31 januari 1994 bekende Trouw-medewerker Ruud Verdonck: ‘Ook in “Het Genootschap” heeft overigens één keer een volledig verzonnen verhaal gestaan: over de heer Black, de uitvinder van de zogeheten black box in vliegtuigen. Overigens hing die studie ten nauwste samen met de datum van 1 april.’

Taalverloedering?
René de Wit - Rhenen

Met afgrijzen lees ik in Onze Taal met enige regelmaat bijdragen van mensen die iedere vorm van taalverandering afkeuren. De invloeden worden per definitie afgekeurd: ‘het Nederlands is aan het verloederen!’ Nu moet me het volgende van het hart. In het aprilnummer geeft de heer Tideman een lijstje van ‘onnodige vreemde woorden’. Jaja, dat wij in Nederland woorden gebruiken als cliché en prestigieus is een voorbeeld van extreme woordvervuiling. En mocht ik bij de heer Makkink ooit zijn opnemer - de term die hij voorstelt in plaats van automatisch antwoordapparaat - aan de lijn krijgen, dan zal ik hem vragen even bij mij langs te komen om het gas op te nemen. De schoonheid van een taal zit in zijn dynamiek. Een taal leeft en weerspiegelt de persoonlijkheid van de mensen die haar gebruiken. Taal is mooi en dient beschermd te worden. Maar onze taal is niet gebaat bij kleinzielige betutteling.

Ondertiteling van Vlaams
Jan Tazelaar-Leiden

Tweemaal wordt in de rubriek ‘Taalergernissen’ (Onze Taal mei) het ondertitelbeleid op de Nederlandse televisie door lezers onder vuur genomen. J.H.M. Ranzijn uit Egmond beschouwt een stukje ondertiteld Vlaams bij het programma ‘Karel’ als ‘botte Hollandse arrogantie’, en Johan Rosseel uit Brugge is ‘echt verbijsterd’ over het feit dat de serie ‘Windkracht 10’ wordt ondertiteld.

Ik werk als ondertitelaar bij het NOB. Af en toe krijg ik een Vlaamse spreker of een Vlaams programma te ondertitelen. De beslissing om Vlaams te ondertitelen wordt door de opdrachtgever (veelal een publieke omroep) genomen. Het is dus niet aan mij om tekst en uitleg te geven over de daarbij gehanteerde criteria. Mijn indruk is echter dat onze opdrachtgevers het simpelweg als dienstverlening beschouwen om moeilijk verstaanbaar Nederlands voor iedereen toegankelijk te (laten) maken. Dat doen ze gewoonlijk met Vlaams, met Twents en met Limburgs, en ook met gezongen ABN. Ze doen dat te goeder trouw en tegen vrij hoge kosten, en zijn vermoedelijk even verbaasd als ik dat er kijkers zijn wier tenen lang genoeg zijn om zich daardoor geschoffeerd te voelen.

Het is prettig voor Ranzijn en Rosseel dat zij het Vlaams tot in de perfectie machtig zijn. Ik moet bij ‘Windkracht 10’ af en toe alle zeilen bijzetten om te snappen waar men het over heeft, maar ik put grote voldoening uit het besef dat ik voor de kijker benoorden Sint-Job-in-'t-Goor wat duidelijkheid kan scheppen in een wereld van ‘ambetante situaties’ en ‘pladijzen’.

Zelfverbranding
Ed Oomes - brandweerofficier, Amsterdam

In het aprilnummer van Onze Taal schrijft de heer Kostelijk over het woord zelfverbranding. Uit zijn artikel mag geconcludeerd worden dat Van Dale het moeilijk heeft met dat begrip. Op zichzelf is dat niet zo vreemd: hoe moet je iets beschrijven waarvan het bestaan op zijn zachtst gezegd aan twijfel onderhevig is? Wellicht zou wat achtergrondinformatie over zelfverbranding meer duidelijkheid kunnen geven, en daarmee ook het benoemen eenvoudiger maken. Wat snuffelen op internet leverde onder meer het volgende op.

Op grond van brandtheorieën is zelfverbranding moeilijk te verklaren. Om vuurverschijnselen te beschrijven maakt de brandweer gebruik van de zogenoemde ‘branddriehoek’: vuur is slechts mogelijk als er sprake is van brandstof, zuurstof en een bepaalde ontbrandingstemperatuur, die per brandbare stof verschilt.

Laten we aannemen dat een normaal mens in een normale omgeving voldoet aan twee eisen van de branddriehoek, namelijk brandbare stof en zuurstof. Dan is de ontbrandings-temperatuur de beperkende factor. Bij mensen ligt die temperatuur erg hoog. Wie bij bewustzijn is, móét dus wel merken dat hij vlam vat, en zal ongetwijfeld proberen de brand te blussen.

De cruciale factor kan dus bewustzijn zijn. Is het mogelijk dat iemand zo erg van de wereld is dat hij niet merkt dat hij in brand staat? Veel vermeende slachtoffers van zelfverbranding zijn in bed gevonden, of op een stoel. Dit impliceert een inactiviteit, wellicht slapen of bewusteloosheid. In enkele gevallen wordt ook gewezen op het drank-of slaap-

[p. 182]

middelengebruik van de slachtoffers. Er zijn opmerkelijk veel gevallen gerapporteerd van alleenstaande, oudere mensen. Opvallend is bovendien dat de meeste meldingen uit Groot-Brittannië komen.

Natuurlijk verklaart die bewusteloosheid nog niet hoe zelfverbranding plaatsvindt. Sommigen wijzen erop dat het onderhuidse vet van mensen kan smelten, waarbij kleding als een soort lont kan fungeren. Als de temperatuur hoog genoeg is, kan men op deze wijze als ware men een kaars verbranden. (Zie o.a. het boek Tussen waarheid en waanzin van Hulspas en Nienhuys, uitgeverij Scheffers 1997, en het boek Fire van H. Rossoti, Oxford University Press 1993.) Zelfverbranding is overigens niet louter aan mensen voorbehouden. Er zijn ook gevallen gerapporteerd van varkens en honden.

Wat zegt dit alles nu over de betekenis van het woord zelfverbranding? Ten eerste dat zelfverbranding eigenlijk geen goede beschrijving is van het fenomeen. Zelfverbranding impliceert een bewuste handeling of een gestuurd proces, en lijkt eerder van toepassing op activisten die zichzelf bij wijze van protest in brand steken (een betekenis die Van Dale sinds de druk van 1984 ook aan dit woord geeft). Spontane lichaamsontbranding of plotselinge lichaamsontbranding komen brandweertechnisch gezien meer in de buurt; het zijn vrije vertalingen van het Engelse spontaneous human combustion. De woorden spontaan en plotseling geven beter aan dat om onverklaarbare redenen lichamen opeens vlam vatten. Daarnaast komt de toevoeging van het woord lichaam tegemoet aan de gerapporteerde dierontbrandingen.

Maar wellicht zijn er taalkundig gezien bezwaren tegen de term spontane lichaamsontbranding. In dat geval is zelfverbranding een redelijk alternatief, en zou Van Dale er goed aan doen de suggestie van de heer Kostelijk over te nemen, en het woord zelfverbranding in de bovenbedoelde betekenis in ere te herstellen. Want of spontane lichaamsontbranding nu echt bestaat of niet, er wordt wel over geschreven en gepraat, en dat lijkt me op zichzelf al genoeg reden om het in een woordenboek op te nemen.

De ene zandloper is de andere niet
H.R. Walscheid van Dijk - Utrecht

Jules Welling doet op blz. 17 van het januarinummer een oproep om zogenoemde ‘zandlopers’ te construeren. Kennelijk is het zijn bedoeling - zonder dat het uitgesproken wordt - dat de bovenste helft dezelfde letters bevat als de onderste helft. In Onze Taal van april wordt plaats ingeruimd voor bijdragen van de heren Tamis en Keijzer (blz. 87), met zandlopers die niet boven en onder de ‘hals’ een anagram van elkaar zijn. Zulke zandlopers voldoen volgens mij niet aan de criteria van de heer Welling.

Na uren leuk zoekwerk ben ik tot de volgende wel-anagrammatische zandloper gekomen. De gevonden woorden voldoen niet allemaal aan de eisen die ik normaliter aan oplossingen stel, maar de moeilijkheidsgraad werd vele malen hoger doordat ik nu letters nogmaals ‘in spiegelbeeld’ moest gebruiken.