Onze Taal. Jaargang 68

[p. 169]

Etymofilie
Torquemada
Ewoud Sanders

Een tijdje geleden stond er in NRC Handelsblad: ‘Meer Kamerleden worden door meer televisie-torquemada's allerstrengst ondervraagd.’ Het was een zin waar ik van opveerde, want het was de eerste keer dat ik het woord torquemada in het wild tegenkwam. Ik had het wel al eens in een taalmuseum zien staan, namelijk in Woordenschat van De Beer en Laurillard uit 1899, het eerste Nederlandse woordenboek dat dit woord vermeldt. Bij nader onderzoek bleek het nog zeker één keer in de NRC te zijn gebruikt, te weten in 1995: ‘Daar wemelt het van eigentijdse, zelfbenoemde Robespierres en Torquemada's die de literatuur en liefst de hele beschaving tot levenslange verwerking en bewustwording willen veroordelen.’

Tomás de Torquemada. Detail van een Spaans-Vlaams schilderij uit ca. 1490; schilder onbekend. (Prado, Madrid)

Twee vermeldingen in twee verschillende jaargangen - voor de samenstellers van het Groene Boekje zou dit voldoende zijn geweest om het woord met opname te belonen, naast bijvoorbeeld moslimsluipschutter en koffieovereenkomst. Dat Torquemada geen fijne jongen is geweest, bleek wel uit de context, maar wat had hij precies op zijn geweten? En waar was hij het toonbeeld van geworden?

Uitroeiing

Welnu, torquemada wordt overdrachtelijk gebruikt voor ‘inquisiteur, ondervrager’ of ‘ketterjager’. Ook de Engelsen gebruiken het op deze manier, eveneens sinds de 19de eeuw. Het woord houdt de herinnering levend aan de wrede Spaanse grootinquisiteur en dominicaan Tomás de Torquemada (1420-1498).

Torquemada was prior van de dominicanen in Segovia en biechtvader van Isabella van Castilië. Hij deed haar als kind beloven dat zij, als zij eenmaal de troon zou bestijgen, werk zou maken van de uitroeiing van ketters. Dit omdat hij ervan overtuigd was dat de chaos waarin Spanje in de 15de eeuw verkeerde het gevolg was van te nauwe contacten tussen christenen en ketters, zoals joden en Moren.

In 1478 blies Isabella, inmiddels koningin geworden, de inquisitie - een rechtbank voor ketters - nieuw leven in. Vijf jaar later werd Torquemada benoemd tot grootinquisiteur. Hij reorganiseerde de inquisitie en stelde nieuwe richtlijnen vast. Voortaan werden ook mensen die waren beschuldigd van sodomie, overspel, blasfemie, tovenarij of het heffen van woekerrente, aangemerkt als ketters. Bekentenissen werden afgedwongen door martelingen.

Vijftien jaar lang stond Torquemada aan het hoofd van de Spaanse inquisitie. Volgens oude schattingen veroordeelde hij in die periode ruim tienduizend mensen tot de brandstapel; hedendaagse historici houden het op ruim tweeduizend.

Verval

Zelfs dode ‘ketters’ waren voor Torquemada niet veilig. Meer dan eens werd een lijk berecht en gestraft. In totaal wist hij meer dan 100.000 ‘ketters’ te bekeren. Vooral voor joden was Torquemada buitengewoon wreed. Mede op zijn aandringen vaardigde koningin Isabella op 31 maart 1492 de Akte van Verdrijving uit, die bepaalde dat alle joden die zich niet tot het christendom bekeerden, binnen drie maanden het land moesten verlaten. Ruim 160.000 joodse families ontvluchtten daarop het land. Aangezien zij de ruggengraat van de Spaanse economie vormden, luidde deze actie het verval van Spanje als wereldmacht in.

Zelfs dode ‘ketters’ waren voor Torquemodo niet veilig. Meer dan eens werd een lijk berecht en gestraft. In totaal wist hij meer dan 100.000 ‘ketters’ te bekeren.

Torquemada werd vele malen met de dood bedreigd. Als hij op reis ging, liet hij zich door tweehonderd soldaten escorteren. Bij de paus regende het klachten over hem. Maar omdat én de kerk én de staat goed verdienden aan alle boetes en inbeslagnemingen, kon Torquemada ongemoeid zijn gang blijven gaan. Uiteindelijk legde hij om gezondheidsredenen zijn functie als grootinquisiteur neer.

‘De naam Torquemada staat voor uiterste onverdraagzaamheid, kleingeestigheid, despotisme en wreedheid’, schreef de Britannica in 1911. ‘Hij was geen echte staatsman, maar een neurotische godsdienstfanaat, die niet inzag dat het geloof, dat een gave van God is, niet door geweld kan worden afgedwongen.’

Opeens had ik te doen met al die Kamerleden die genadeloos door televisietorquemada's worden ondervraagd.